Ο Νόαμ Τσόμσκι αποτελεί μια τεράστια προσωπικότητα, όχι μόνο στον τομέα της γλωσσολογίας, αλλά και σε αυτόν της πολιτικής θεωρίας και του ακτιβισμού, με τεράστια συμβολή στην αναρχική σκέψη. Όντας ακούραστος επικριτής των δομών της πολιτικής εξουσίας, της εταιρικής κυριαρχίας και της χειραγώγησης των ΜΜΕ, το έργο του επηρέασε και συνεχίζει να επηρεάζει σημαντικά την αναρχική θεωρία και πρακτική.

Η πολιτική φιλοσοφία του Τσόμσκι είναι βαθιά ριζωμένη στον αναρχισμό και πιο συγκεκριμένα στον αναρχοσυνδικαλισμό, μια υπόθεση που υποστηρίζει μια αποκεντρωμένη ομοσπονδία αυτοδιαχειριζόμενων χώρων εργασίας και κοινοτήτων. Το όραμά του βασίζεται στις αρχές της εργατικής αυτοδιαχείρισης, της άμεσης δημοκρατίας και της κοινωνικής ισότητας. Η σκέψη του δε, χαρακτηρίζεται από βαθύ, ουσιαστικό σκεπτικισμό, απέναντι στην ιεραρχική εξουσία αλλά και από τη δέσμευση στην ιδέα ότι η εξουσία για να είναι νόμιμη πρέπει να δικαιολογείται, και αν δεν μπορεί να δικαιολογηθεί, τότε θα πρέπει να διαλύεται προς όφελος πιο συμμετοχικών και δίκαιων μορφών οργάνωσης (Chomsky, 2010).

Μία από τις κεντρικές αρχές του έργου του είναι η κριτική στον κρατικό καπιταλισμό και στον νεοφιλελευθερισμό. Υποστηρίζει ότι αυτά τα οικονομικοπολιτικά συστήματα συγκεντρώνουν τον πλούτο και την εξουσία στα χέρια των λίγων, οδηγώντας σε συστημική ανισότητα και διάβρωση των δημοκρατικών αξιών. Σε βιβλία του όπως το «Κέρδος και Πολίτης: Νεοφιλελευθερισμός και παγκόσμια τάξη» ο Τσόμσκι εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές ευνοούν τα εταιρικά συμφέροντα σε βάρος του γενικού πληθυσμού, υπονομεύοντας έτσι την κοινωνική ευημερία και τη δημόσια λογοδοσία (Chomsky, 2002).

Η ανάλυση του επεκτείνεται επίσης στον ρόλο των μέσων ενημέρωσης στη διατήρηση αυτών των δομών εξουσίας. Μαζί με τον Έντουαρντ Χέρμαν έγραψαν το 1988 το βιβλίο «Manufacturing Consent» (Κατασκευάζοντας Συναίνεση). Βασικός στόχος του βιβλίου ήταν να αποδείξει ότι τα ΜΜΕ των ΗΠΑ (αλλά και γενικώς) είναι «αποτελεσματικοί και παντοδύναμοι ιδεολογικοί θεσμοί που πραγματοποιούν μια προπαγανδιστική λειτουργία υποστήριξης του συστήματος, βασιζόμενα σε δυνάμεις της αγοράς, εσωτερικοποιημένες υποθέσεις και αυτο-λογοκρισία, χωρίς φανερό εξαναγκασμό». Στο βιβλίο εξηγούν τους τρόπους που τα μέσα ενημέρωσης εξυπηρετούν τα συμφέροντα των ελίτ ομάδων μέσω μηχανισμών φιλτραρίσματος που διαμορφώνουν τη διάδοση ειδήσεων και πληροφοριών (Herman & Chomsky, 1988). Εξηγούν δηλαδή ότι οι εταιρείες που κατέχουν τα ΜΜΕ, με κίνητρο το κέρδος και εξαρτώμενες από τα έσοδα που αποκομίζουν από τη διαφήμιση, χειραγωγούν και καθορίζουν συστηματικά το περιεχόμενο ειδήσεων ώστε να αντικατοπτρίζει τα συμφέροντα των εταιρειών και του κράτους, δημιουργώντας έτσι τη δημόσια συναίνεση για πολιτικές που ωφελούν τους ισχυρούς.

Εκτός όμως από την κριτική του στο οικονομικό σύστημα και στα ΜΜΕ, ο Τσόμσκι είναι σφοδρός επικριτής της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Υποστηρίζει ότι οι επεμβάσεις τους στο εξωτερικό συχνά εξυπηρετούν ιμπεριαλιστικούς στόχους με το πρόσχημα της προώθησης της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η εκτενής τεκμηρίωση του για τις ενέργειες των ΗΠΑ σε χώρες όπως το Βιετνάμ, η Νικαράγουα και το Ιράκ ανέδειξε τη διαφορά μεταξύ της επίσημης κρατικής ρητορικής και των πραγματικών πρακτικών που ακολουθούνται, αποκαλύπτοντας έτσι ένα γενικευμένο πρότυπο για τα αυταρχικά καθεστώτα που ευθυγραμμίζονται με τα αμερικανικά στρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα (Chomsky, 2006).

Η επιμονή του για άμεση δράση και οργάνωση βάσης είναι ένας ακόμη ακρογωνιαίος λίθος της πολιτικής σκέψης και φιλοσοφίας του. Ο Τσόμσκι πάντοτε υποστήριζε με σθένος και διαύγεια τη σημασία της οικοδόμησης τοπικών, συνεργατικών θεσμών οι οποίοι μπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα από τον κρατικό και τον εταιρικό έλεγχο. Αυτή η προσέγγιση ευθυγραμμίζεται με το αναρχικό ιδεώδες της προπαρασκευής μιας ελεύθερης κοινωνίας μέσα στο κέλυφος της παλιάς, προωθώντας την αλληλεγγύη, την αλληλοβοήθεια και την άμεση δημοκρατία ως μέσα για την επίτευξη του κοινωνικού μετασχηματισμού (Chomsky, 2015).

Κλείνοντας, η πολιτική συνεισφορά του Νόαμ Τσόμσκι είναι τεράστια και με βαθιά επιρροή στην αναρχική σκέψη. Η κριτική του στον κρατικό καπιταλισμό, στον νεοφιλελευθερισμό και στη χειραγώγηση των μέσων ενημέρωσης έχει συμβάλει τα μέγιστα στην κατανόηση της λειτουργίας των μηχανισμών εξουσίας και ελέγχου στις σύγχρονες κοινωνίες. Με τη διαρκή στήριξή του στις αποκεντρωμένες, συμμετοχικές μορφές οργάνωσης και τονίζοντας τη σημασία του ακτιβισμού της βάσης, ο Τσόμσκι μας άνοιξε τους ορίζοντες για έναν πιο δίκαιο, αλληλέγγυο, δημοκρατικό και εν τέλει όμορφο κόσμο.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Chomsky, Ν. (2002). Κέρδος και Πολίτης: Νεοφιλελευθερισμός και παγκόσμια τάξη.

Chomsky, N. (2006). Ηγεμονία ή επιβίωση: Η εκστρατεία των ΗΠΑ για παγκόσμια κυριαρχία.

Chomsky, N. (2010). Περί αναρχισμού.

Chomsky, N. (2015). Occupy: Σκέψεις πάνω στην ταξική πάλη, στην επανάσταση και στην αλληλεγγύη.

Herman, E. S., & Chomsky, N. (1988). Manufacturing consent. The Political Economy of Mass Media. Ανακτήθηκε από: https://we.riseup.net/assets/331127/Edward+S.+Herman%2C+Noam+Chomsky-Manufacturing+Consent+The+Political+Economy+of+the+Mass+Media-Pantheon+Books+%281988%29.pdf

Το άρθρο Νόαμ Τσόμσκι: o αναρχικός αρχιτέκτονας της αποδόμησης των ΜΜΕ εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Γεννημένος στη Ρωσική αριστοκρατία, το διανοητικό ταξίδι του τον οδήγησε να απαρνηθεί τα πλούτη και τα προνόμια και να γίνει ένθερμος υποστηρικτής μιας κοινωνίας η οποία ριζώνει στην εθελοντική συνεργασία, την αλληλοβοήθεια και τη διάλυση των καταναγκαστικών ιεραρχιών. Η εύγλωττη άρθρωση του αναρχισμού από τον Κροπότκιν, αλλά και η εγγενής καλοσύνη του (σε βαθμό να τον αποκαλούν άγιο) άνοιξε νέους δρόμους, αποκαλύπτοντας μια προοπτική της αναρχικής ιδεολογίας η οποία προκαλεί τον αληθινό στοχασμό. Το όραμά του δεν ήταν απλώς μια άρνηση της εξουσίας, αλλά ένας πρόλογος σε μια αρμονική κοινωνία η οποία θα σφυρηλατηθεί μέσω της εθελοντικής συνεργασίας και της αμοιβαίας κατανόησης και αλληλοβοήθειας.

Πέρα από τα όρια μιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεολογίας, οι ιδέες του μας εμπνέουν να αμφισβητήσουμε τις επικρατούσες δομές εξουσίας και να οραματιστούμε μια κοινωνία όπου τα άτομα συνεργάζονται ελεύθερα για το κοινό καλό. Με αυτόν τον τρόπο θα έλεγε κανείς ότι η κληρονομιά του αντηχεί στα σύγχρονα κινήματα που αγωνίζονται για δικαιοσύνη, ισότητα και οικολογική βιωσιμότητα. Σε μια εποχή όπως η σημερινή, η οποία κυριαρχείται από τη διάλυση των κοινωνικών δεσμών και την αναβίωση των αυταρχικών δομών, το έργο του Πιοτρ Κροπότκιν προσφέρει μια κοφτερή κριτική της συγκεντρωτικής εξουσίας.

Γράφει για παράδειγμα στην Αναρχική ηθική (Kropotkin, 2000) :

“Η Ιστορία της ανθρώπινης σκέψης θυμίζει ταλαντώσεις εκκρεμούς, ταλαντώσεις που συνεχίζονται αιώνες τώρα. Μετά από μια μακρά περίοδο ύπνου έρχεται η στιγμή της αφύπνισης. Τότε η σκέψη απελευθερώνεται από τις αλυσίδες με τις οποίες όλοι οι ενδιαφερόμενοι – κυβερνήτες, νομικοί, κλήρος – την είχαν επιμελώς δέσει. Τις σπάζει. Υποβάλλει σε αυστηρή κριτική κάθε τι που της είχαν διδάξει και αποκαλύπτει την κενότητα των θρησκευτικών, πολιτικών, νομικών και κοινωνικών προκαταλήψεων, στους κόλπους των οποίων φυτοζωούσε. Ωθεί την έρευνα σε άγνωστα μονοπάτια, εμπλουτίζει τη γνώση μας με απροσδόκητες ανακαλύψεις, δημιουργεί νέες επιστήμες.

Όμως, οι προαιώνιοι εχθροί της σκέψης – ο κυβερνήτης, ο νομικός, ο θεολόγος, συνέρχονται ταχύτατα από την ήττα. Ανασυντάσσουν σταδιακά τις διασκορπισμένες δυνάμεις τους, ανανεώνουν την πίστη και τους κώδικές τους, προσαρμόζοντάς τα σε κάποιες νέες ανάγκες. Και, επωφελούμενοι από τη δουλικότητα του χαρακτήρα και της σκέψης, την οποία τόσο επιτυχώς αυτοί οι ίδιοι είχαν καλλιεργήσει, επωφελούμενοι από την πρόσκαιρη αποδιοργάνωση της κοινωνίας, εκμεταλλευόμενοι την απραγία των μεν, την δίψα για πλούτο των δε και τις διαψευσμένες ελπίδες των τρίτων – κυρίως τις διαψευσμένες ελπίδες – ξαναρχίζουν αθόρυβα το έργο τους, καθυποτάσσοντας αρχικώς τα παιδιά μέσω της εκπαίδευσης.”

Η πνευματική κληρονομιά του Πιοτρ Κροπότκιν ξεπερνά λοιπόν την εποχή του και εκτείνεται πέρα από το ιστορικό του πλαίσιο, προσφέροντας στις σύγχρονες συζητήσεις για την διακυβέρνηση, την εξουσία και την κοινωνική συνοχή, μια σπουδαία διάσταση σκέψης η οποία αμφισβητεί το κυρίαρχο παράδειγμα και διαρρηγνύει το σύγχρονο καταπιεστικό κοινωνικό φαντασιακό. Η συνηγορία του για την ατομική αξιοπρέπεια και το δικαίωμα στη διαφωνία και την αντίσταση γίνεται όλο και πιο επίκαιρη σε μια εποχή όπου ο αγώνας για τις προσωπικές ελευθερίες έχει καταστεί επιτακτικός.

Πέρα από τις ρομαντικές αντιλήψεις που συνδέονται συχνά με τον αναρχισμό, το έργο του Κροπότκιν είναι πολύ ευρύτερο και χρίζει αυστηρής ακαδημαϊκής δέσμευσης. Τα κείμενά του διαστέλλουν τον λόγο και τη νόηση, όχι μόνο αναφορικά με την πολιτική φιλοσοφία αλλά αναφορικά με τα ανθρωπολογικά ερείσματα των ανθρώπινων κοινωνιών.

Βιβλιογραφία

Kropotkin, P. (2000). Η αναρχική ηθική. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος.

Το άρθρο Πιοτρ Κροπότκιν • 9 Δεκεμβρίου 1842 εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Η Hannah Arendt, αυτή η τεράστια μορφή της φιλοσοφίας και της πολιτικής θεωρίας, πέθανε σαν σήμερα – 4 Δεκεμβρίου του 1975. Η ζωή και το έργο της επηρεάστηκαν βαθιά από τα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα, συμπεριλαμβανομένης της εμπειρίας της ως Εβραία πρόσφυγας από τη ναζιστική Γερμανία. Αυτό το βιωματικό πλαίσιο προσδίδει μια μοναδική, οδυνηρή διάσταση στα γραπτά της, καθώς καθίσταται μάρτυρας και σχολιαστής σε μερικά από τα πλέον μετασχηματιστικά γεγονότα της εποχής της.

Στο magnum opus της, «Η ανθρώπινη κατάσταση», καταφέρνει βαθιές τομές στην πολιτική φιλοσοφία και εμβαθύνει στην ουσία του τι σημαίνει τελικά να είσαι άνθρωπος. Αμφισβητεί τις συμβατικές αντιλήψεις και ενθαρρύνει την επανεκτίμηση του ρόλου του ατόμου στην κοινωνία. Τονίζει τη σημασία της ενεργού συμμετοχής στη δημόσια σφαίρα για την πραγματοποίηση της αληθινής ελευθερίας και την απόκτηση της ουσιαστικής ανθρώπινης ταυτότητας. Η υπεράσπιση της πολυφωνίας ως θεμελιώδους χαρακτηριστικού των ανθρώπινων κοινωνιών και η έμφαση που δίνει στη σημασία των διαφορετικών προοπτικών και στη ζωτικότητα του δημόσιου λόγου, συνεχίζει να έχει απήχηση στις συζητήσεις για το τι σημαίνουν τελικά πολιτική και δημοκρατία.

Πέρα από αυτό, η ανάλυσή της για τον ολοκληρωτισμό στο θεμελιώδες έργο της «Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού», αποτελεί πρωτοποριακή συμβολή στην πολιτική σκέψη. Οι γνώσεις που προσέφερε για τη φύση των ολοκληρωτικών καθεστώτων, τη διάβρωση των ατομικών ελευθεριών και τη χειραγώγηση των κοινωνιών παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρες πάντοτε. Η έννοια της «κοινοτοπίας του κακού» (βλ. Συντηρητισμός, φιλελευθερισμός & εκφασισμός της κοινωνίας), που ανέπτυξε κατά την κάλυψη της δίκης του Adolf Eichmann – ενός υψηλόβαθμου αξιωματούχου των Ναζί και βασικού αρχιτέκτονα του Ολοκαυτώματος κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου –  έφερε επανάσταση στις αντιλήψεις για την ηθική και την ανθρώπινη ευθύνη.

Υπονοώντας ότι τα συνηθισμένα άτομα μπορούν να διαπράξουν αποτρόπαιες πράξεις όταν αποποιούνται την προσωπική τους ευθύνη, η Arendt αμφισβήτησε τις κυρίαρχες έννοιες του κακού και της ηθικής. Παρατήρησε ότι ο Eichmann, αντί να είναι μια τερατώδης φανατισμένη φιγούρα – όπως θα περίμενε κανείς λόγω των φρικαλεοτήτων που είχε διαπράξει – έμοιαζε να είναι ένας συνηθισμένος γραφειοκράτης που απλώς ακολουθούσε εντολές. Η φράση της «κοινοτοπία του κακού» υποδήλωνε ότι άτομα όπως ο Eichmann μπορούσαν να ασκήσουν όλη αυτή τη βαρβαρότητα χωρίς απαραίτητα να οδηγούνται από ένα βαθιά ριζωμένο μίσος ή κακία. Αντίθετα, υποκινούνταν από την έλλειψη κριτικής σκέψης, αλλά και μια ανησυχητικά εγκόσμια προσήλωση στην εξουσία.

Ουσιαστικά, η πνευματική κληρονομιά της Hannah Arendt έγκειται στην ικανότητά της να προκαλεί κριτική σκέψη, να αμφισβητεί τους καθιερωμένους κανόνες και να παρέχει μια βαθύτερη κατανόηση της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης ύπαρξης και της πολιτικής ζωής. Οι ιδέες της συνεχίζουν να εμπνέουν μελετητές, ακτιβιστές και στοχαστές σε όλους τους κλάδους, καθιστώντας την κομβική φιγούρα στη συζήτηση για την ηθική και την ουσιαστική πολιτική.

——

* Για όποια/ον ενδιαφέρεται υπάρχει και η αρκετά καλή βιογραφική ταινία “Hannah Arendt” (https://www.imdb.com/title/tt1674773/), η οποία εστιάζει στην κάλυψη της δίκης του Eichmann.

Το άρθρο Hannah Arendt, μια σπουδαία πολιτική φιλόσοφος εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Μπορώ να πω χωρίς καμιά αμφιβολία ότι είναι ένας από τους ανθρώπους που έχουν επηρεάσει βαθιά τον τρόπο που σκέφτομαι και που βλέπω τα πράγματα. Η πνευματική παραγωγή Καστοριάδη υπήρξε τεράστια, τόσο σε επίπεδο όγκου, όσο και σημασίας, καθώς έφερε έννοιες όπως αυτονομία, άμεση δημοκρατία και πράττειν ξανά στο προσκήνιο, όμως δημιούργησε και νέες όπως πρόταγμα και φαντασιακό, στην προσπάθειά του να μιλήσει για την πιθανότητα μιας αυτόνομης κοινωνίας.

Για εμένα, ένα από τα σημαντικότερα σημεία του πάντα ρηξικέλευθου στοχασμού του, είναι η ανάδειξη του κεντρικού ζητήματος της γενικευμένης ανελευθερίας της καθημερινής ζωής, σε αντίθεση με την παγιωμένη μαρξιστική αντίληψη, που βλέπει τα προβλήματα με καθαρά οικονομικούς όρους, παίζοντας με αυτό τον τρόπο και η ίδια στο γήπεδο του καπιταλισμού.  Η ρίζα του κοινωνικού προβλήματος για τον Καστοριάδη, δεν βρίσκεται στη οικονομική κρίση, αλλά σε αυτή την κατάσταση ανελευθερίας που ολοένα και μεγαλώνει και σπρώχνει τους ανθρώπους στο να ζουν ζωές ανούσιες, κενές νοήματος, χωρίς να παίρνουν τις υποθέσεις τους στα χέρια τους. Και ο κύριος λόγος που δεν μπορούν ή δεν θέλουν να το πράξουν είναι η ξένωση που επιβάλλει η υπάρχουσα θέσμιση της κοινωνίας, μέσω των στερήσεων, της καταπίεσης, της βίας και της χειραγώγησης. Απέναντι σε αυτό προτείνει τον μετασχηματισμό της κοινωνίας μέσα από την αυτόνομη δράση των ανθρώπων και την εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας οργανωμένης για την αυτονομία όλων. Το επαναστατικό αυτό πρόταγμα, δεν είναι μια αυθαιρεσία, αντίθετα ριζώνει και στηρίζεται στην ιστορική πραγματικότητα, στην κρίση της κατεστημένης κοινωνίας και στην αμφισβήτησή της από την μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων που ζουν σε αυτή.

Ένα από τα ομορφότερα κατά τη γνώμη μου δείγματα γραφής του Καστοριάδη βρίσκεται στις “Υποκειμενικές ρίζες του επαναστατικού προτάγματος”:

Το άρθρο 101 χρόνια από την γέννηση του Κορνήλιου Καστοριάδη εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.