Η κυρίαρχη αφήγηση γύρω από την άμεση δημοκρατία την παρουσιάζει ως ένα όραμα ρομαντικό και ανέφικτο στον σύγχρονο κόσμο. Επικαλείται επί παραδείγματι την πολυπλοκότητα των κοινωνικών δομών, την έλλειψη χρόνου και διάθεσης των πολιτών, την επιρροή των ΜΜΕ, την ανάγκη για σταθερότητα κλπ. Ωστόσο, αυτού του είδους η επιχειρηματολογία, δεν έχει ουδέτερο πρόσημο, αλλά εκφράζει και αναπαράγει έναν κυρίαρχο λόγο, θεμελιωμένο στην ετερονομία.

Η συστηματική απόρριψη της άμεσης δημοκρατίας βασίζεται σε ένα σύνολο προκατασκευασμένων παραδοχών για τη φύση της κοινωνίας, της πολιτικής και του ανθρώπου, οι οποίες λειτουργούν ως μηχανισμοί διατήρησης του κυρίαρχου και σε καμία περίπτωση ως κριτικές τοποθετήσεις. Στην πραγματικότητα, η απαξίωση της άμεσης δημοκρατίας αντανακλά μια βαθύτερη κρίση πολιτικής φαντασίας, αλλά και εμπιστοσύνης προς την ικανότητα συλλογικής αυτοθέσμισης, τοποθετώντας την στο πεδίο του «ουτοπικού» και του «ανέφικτου».

Απέναντι σε αυτή τη θεσμισμένη απαξίωση, το παρόν κείμενο επιχειρεί να αποδομήσει τα βασικά επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται κατά της άμεσης δημοκρατίας, καταδεικνύοντας τον ιδεολογικό τους χαρακτήρα και προτείνοντας έναν διαφορετικό τρόπο νοηματοδότησης της πολιτικής. Εμπνευσμένο από τη σκέψη στοχαστών όπως η Άρεντ και ο Καστοριάδης, το κείμενο αντιμετωπίζει την άμεση δημοκρατία όχι ως κάτι ρομαντικό που ανήκει στο παρελθόν, αλλά ως ανοιχτό πρόταγμα για το μέλλον: μια τροπικότητα του κοινωνικού πράττειν η οποία αρνείται την ανάθεση και επιδιώκει την αυτονομία.

Ας εξετάσουμε όμως ένα – ένα τα βασικά αντεπιχειρήματα για την άμεση δημοκρατία:

1. Η σύγχρονη κοινωνία είναι πολύπλοκη για να συμμετέχουν όλοι

Το επιχείρημα της πολυπλοκότητας – το πιο συχνό ίσως από όλα τα επιχειρήματα κατά της άμεσης δημοκρατίας – χρησιμοποιείται ευρέως για να δικαιολογήσει την ανάγκη της τεχνοκρατικής διακυβέρνησης. Ωστόσο, στην πραγματικότητα αποτελεί μια μορφή συγκαλυμμένης ετερονομίας. Η επίκληση της πολυπλοκότητας προϋποθέτει πως υπάρχουν «ειδικοί» της πολιτικής που κατανοούν καλύτερα τα προβλήματα και, ως εκ τούτου, δικαιούνται να αποφασίζουν για τους άλλους (Καστοριάδης, 2000).

Ο Καστοριάδης τονίζει ότι η ανθρώπινη κοινωνία είναι το πεδίο της αυτόνομης δημιουργίας νοήματος. Η επίκληση στην ειδημοσύνη μπορεί να είναι χρήσιμη σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, όπου χρειάζεται εξειδικευμένη γνώση, αλλά αυτός δεν είναι φυσικά λόγος για να αφαιρεθεί η δυνατότητα της κοινωνίας να αυτοθεσμίζεται. Δεν υπάρχουν ειδικοί στην πολιτική. Εξάλλου η δημοκρατία δεν σημαίνει ότι όλοι γνωρίζουν τα πάντα, αλλά ότι όλοι έχουν δικαίωμα και υποχρέωση να συμμετέχουν στη διαμόρφωση των θεσμών που τους διέπουν (Καστοριάδης, 2000). Η γνώση είναι μέσο διαλόγου, όχι προνόμιο εξουσίας – διαφορετικά, ο πολιτικός λόγος μετατρέπεται σε τεχνοκρατική επιβολή, ακυρώνοντας την ίδια την ουσία της δημοκρατίας, δηλαδή τη δυνατότητα της συλλογικής αμφισβήτησης και αυτοθέσμισης (Lefort, 1986).

Η πολυπλοκότητα της κοινωνίας, λοιπόν, δεν είναι αντεπιχείρημα στην άμεση δημοκρατία, αλλά επιχείρημα υπέρ της: ακριβώς επειδή κανείς μόνος του δεν μπορεί να κατανοήσει τα πάντα, η συλλογική σκέψη και η διαβούλευση καθίστανται σήμερα πιο αναγκαίες από ποτέ (Bookchin, 2016). Η πολιτική δεν είναι υπόθεση τεχνικής διαχείρισης, αλλά πεδίο κοινού λόγου, διαφωνίας και δημιουργίας (Arendt, 2006).

2. Ο κόσμος δεν έχει χρόνο ή διάθεση να συμμετέχει

Η άποψη ότι η δημοκρατία οφείλει να προσαρμοστεί στον σύγχρονο τρόπο ζωής φανερώνει μια βαθιά παρεξήγηση: το ζητούμενο δεν είναι η προσαρμογή της δημοκρατίας στις συνθήκες της καθημερινότητας, αλλά ακριβώς το αντίστροφο – η αναδιαμόρφωση του τρόπου ζωής μας σύμφωνα με τις αρχές της δημοκρατίας.

Όταν υποστηρίζεται ότι οι άνθρωποι «δεν έχουν χρόνο» να συμμετέχουν στη λήψη συλλογικών αποφάσεων, τι εννοείται ουσιαστικά πέρα από την παραδοχή ότι ζουν με έναν τρόπο που τους αποξενώνει από τη δημόσια σφαίρα και τους περιορίζει στο ιδιωτικό; Αυτός ο ισχυρισμός δεν αποκαλύπτει ένα εγγενές πρόβλημα της δημοκρατίας, αλλά μια κοινωνική και πολιτισμική αλλοτρίωση. Η ελευθερία, άλλωστε, δεν συνιστά μια ατομική εσωτερική κατάσταση, αλλά μια συλλογική και πράττουσα σχέση με τον κόσμο.

Επιπλέον, η άποψη ότι η δημοκρατία είναι χρονοβόρα απορρέει από έναν συγκεκριμένο ανθρωπολογικό τύπο, διαμορφωμένο εντός των καθεστώτων ανάθεσης, γραφειοκρατίας και αποπολιτικοποίησης. Αυτός ο τύπος ανθρώπου έχει εσωτερικεύσει τη λογική του κατακερματισμού και της ιδιώτευσης, αδυνατώντας να φανταστεί τον εαυτό του ως δρων πολιτικό υποκείμενο. Όμως, όπως επισημαίνει ο Καστοριάδης (2000), η προϋπόθεση της αυτονομίας είναι ο μετασχηματισμός του φαντασιακού, δηλαδή μια ριζική ανακατασκευή του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τον κόσμο. Συνεπώς, οφείλουμε να αναγνώσουμε την έλλειψη διάθεσης για συμμετοχή, ως έκφραση ενός αλλοτριωτικού φαντασιακού που χρειάζεται να μετασχηματιστεί.

Η άμεση δημοκρατία, δεν αποτελεί απλώς έναν θεσμικό μηχανισμό λήψης αποφάσεων, αλλά μια εναλλακτική μορφή ζωής, έναν διαφορετικό τρόπο ύπαρξης στον κόσμο. Σε αυτό το πλαίσιο, η πολιτική παύει να είναι αγγαρεία ή υποχρέωση και καθίσταται οργανικό στοιχείο του ανθρώπινου βίου (Arendt, 2020; Bookchin, 2016). Όπως τονίζει η Arendt (2020), η πολιτική, δηλαδή η συμμετοχή, δεν μπορεί να υποκατασταθεί από την εργασία ή την κατανάλωση· είναι το πεδίο εκείνο όπου ο άνθρωπος αποκαλύπτεται ως πολίτης, ως δρων υποκείμενο που συν-δημιουργεί τον κοινό κόσμο, και όχι απλώς ως εκτελεστής προκαθορισμένων λειτουργιών.

3. Η κοινωνία είναι ευάλωτη στη χειραγώγηση από ΜΜΕ και δημαγωγούς

Πράγματι, ο κίνδυνος δημαγωγίας είναι υπαρκτός. Όμως είναι εντελώς εσφαλμένο να τον παρουσιάζουμε ως πρόβλημα της άμεσης δημοκρατίας. Αντιθέτως, σε ένα σύστημα αντιπροσώπευσης (ή κοινοβουλευτικό), η δημαγωγία είναι οργανικό στοιχείο. Τα ΜΜΕ και τα κόμματα χειραγωγούν τη βούληση των πολιτών σε μεγάλο βαθμό χωρίς καμία θεσμική αντίσταση (Chomsky, 1997;  Rancière, 2009). Τρανό παράδειγμα αποτελεί φυσικά η κατάσταση που επικρατεί αυτή τη στιγμή στον ελλαδικό χώρο, με την κυβέρνηση Μητσοτάκη και τα συστημικά ΜΜΕ, τα οποία λειτουργούν αποκλειστικώς ως φερέφωνα της κυβέρνησης.

Η διαφορά στην άμεση δημοκρατία είναι ότι η κοινωνία θέτει συλλογικά τα μέσα αυτοπροστασίας της. Δεν πρόκειται για μια ουτοπική, «τέλεια» κοινωνία, αλλά για μια κοινωνία που διαρκώς στοχάζεται πάνω στις παρεκκλίσεις της και μπορεί να τροποποιεί τα ίδια της τα θεσμικά εργαλεία (Καστοριάδης, 2000). Δηλαδή, δημιουργεί θεσμούς κριτικής, παιδείας και αυτογνωσίας, θεσμούς που δεν είναι στατικοί αλλά ανοιχτοί σε αμφισβήτηση και αναθεώρηση (Lefort, 1986).

Εξάλλου, δεν υπάρχει θεσμός που να εξασφαλίζει την ορθή κρίση – αλλά αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να αναθέτουμε την κρίση στους άλλους. Η απάντηση στη δημαγωγία δεν είναι η ανάθεση, αλλά η επέκταση του δημόσιου χώρου της συζήτησης και της κριτικής (Arendt, 2020; Καστοριάδης, 2000). Μόνο μέσα από μια ενεργή δημόσια σφαίρα, όπου η πολιτική είναι πράξη και λόγος όλων, μπορεί η χειραγώγηση να αντιμετωπιστεί ως κοινό πρόβλημα και όχι ως ατομική «ευπιστία».

4. Η θεσμική συνέχεια και σταθερότητα είναι απαραίτητη

Αυτή είναι μια καθαρά συντηρητική θέση, που προβάλλει τη σταθερότητα ως αυταξία. Στο πλαίσιο της τεχνοκρατικής και αντιπροσωπευτικής λογικής, η πολιτική σταθερότητα συγχέεται με την απουσία αλλαγής: θεωρείται ότι όσο λιγότερο μεταβάλλονται οι θεσμοί, τόσο περισσότερο διασφαλίζεται η «κανονικότητα» και η «ασφάλεια». Όμως, όλοι οι θεσμοί είναι ιστορικές δημιουργίες. Δεν υπάρχουν «αυτονόητοι» θεσμοί. Αν μια κοινωνία δεν μπορεί να αναστοχάζεται και να αλλάζει τους θεσμούς της, τότε έχει παραιτηθεί από τη δυνατότητα αυτονομίας της (Καστοριάδης, 1978). Εξάλλου το επιχείρημα ότι ο κοινοβουλευτισμός προσφέρει σταθερότητα είναι φαιδρό. Αν, για παράδειγμα, λάβει κανείς υπόψη του την κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα, θα διαπιστώσει ότι τα μόνα που παραμένουν σταθερά είναι η πτώση του βιοτικού επιπέδου, η επέκταση της διαφθοράς και η αύξηση της πάσης φύσεως κρατικής βίας.

Η πραγματική σταθερότητα μιας κοινωνίας δεν εδράζεται στην ακινησία, την παράδοση ή την προσκόλληση σε αμετάβλητα σχήματα ζωής, αλλά στη βαθιά συνείδηση ότι είναι ικανή να επανεφευρίσκει τον εαυτό της· να ανανεώνει συλλογικά το νόημα της ύπαρξής της μέσα από τη διαρκή αμφισβήτηση, τον στοχασμό και τη δημιουργική πράξη (Καστοριάδης, 1978; Arendt, 2006). Η ακινησία, αν και παρουσιάζεται ως «τάξη» ή «κανονικότητα», υποκρύπτει την αδυναμία ενός κοινωνικού φαντασιακού να μετασχηματίζεται και να ανταποκρίνεται στις ιστορικές και υπαρξιακές προκλήσεις. Αντιθέτως, η γνήσια σταθερότητα είναι δυναμική: είναι η ικανότητα ενός λαού να αναλαμβάνει την ευθύνη για το παρόν και το μέλλον του, να αναστοχάζεται τις αξίες και τους θεσμούς του, και να επινοεί νέες μορφές νοήματος όταν οι παλιές καθίστανται άδειες ή παρακμασμένες.

5. Τα κινήματα για άμεση δημοκρατία αποτυγχάνουν

Η αποτυχία των κοινωνικών κινημάτων δεν απορρέει από την αδυναμία της άμεσης δημοκρατίας καθαυτής, αλλά από τη βαθιά ριζωμένη σύγκρουση με τον κυρίαρχο φαντασιακό σημασιακό ορίζοντα της ετερονομίας. Η κυρίαρχη φαντασιακή σημασία του σύγχρονου καπιταλισμού – που περιλαμβάνει τον ατομισμό, την κατανάλωση, την ανάθεση και την εξουσιολαγνεία – είναι αυτή που δημιουργεί συνθήκες ασφυξίας για την άμεση συμμετοχή και τη συλλογική αυτοθέσμιση.

Και βέβαια η ευθύνη της αριστεράς σε αυτή τη διαρκή αναπαραγωγή της ετερονομίας είναι καθοριστική, καθώς αντί να λειτουργεί ως φορέας ρήξης με αυτό το φαντασιακό, αναπαράγει την ίδια λογική του κρατισμού, του τεχνοκρατισμού και της ανάθεσης, περιοριζόμενη στη διαχείριση και όχι στην κριτική αναδημιουργία των θεσμών. Η υποχώρηση της στη «ρεαλιστική» διακυβέρνηση, στον οικονομισμό και στις διαχειριστικές πολιτικές αποκαλύπτει μια εγκατάλειψη του ίδιου του προτάγματος της ριζοσπαστικής πολιτικής. Η αναπαραγωγή του υπάρχοντος μέσω της ρητορικής του «εφικτού» εκμηδενίζει τις δυνατότητες για υπέρβαση και ουσιαστικό κοινωνικό μετασχηματισμό (Bookchin, 2016).

Ωστόσο, το φαντασιακό ρήγμα δεν εξαφανίζεται. Οι μαζικές κινητοποιήσεις που ξέσπασαν με αφορμή το κρατικό έγκλημα στα Τέμπη αποτέλεσαν στιγμές αποσταθεροποίησης της ετερονομίας και ανάδυσης ενός άλλου κοινωνικού φαντασιακού. Το σύνθημα «δεν έχω οξυγόνο» απέκτησε πολιτική σημασία. Δεν είναι μια απλή κραυγή πόνου, οργής και πένθους, όπως θέλει να πιστεύει η πολιτική ελίτ. Έγινε ένα κοινωνικό αίτημα απόρριψης του αφηγήματος της αδυναμίας, της παραίτησης και της ανάθεσης. Στιγμές όπως αυτές, στις οποίες οι άνθρωποι παύουν να λειτουργούν ως παθητικοί αποδέκτες και αναλαμβάνουν συλλογικά ρόλο δημιουργού του κοινωνικού νοήματος, αναβιώνουν το ερώτημα της αυτονομίας (Hardt & Negri, 2009).

Ακριβώς γι’ αυτό, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για «αποτυχία» των κινημάτων για άμεση δημοκρατία. Αντίθετα, θα έπρεπε να μιλάμε για εκδηλώσεις ενός βαθύτερου κοινωνικού δυναμικού, το οποίο, αν και καταπιεσμένο, καταφέρνει και αναδύεται σε κρίσιμες ιστορικές στιγμές. Η φαινομενική «αποτυχία» είναι στην πραγματικότητα η σύγκρουση δύο ασυμβίβαστων φαντασιακών: από τη μια, του κυρίαρχου, ετερόνομου φαντασιακού που αναπαράγει την απάθεια και την ανάθεση, και από την άλλη, του χειραφετητικού φαντασιακού που διεκδικεί την αυτοθέσμιση και την ισότιμη συμμετοχή όλων. Τα κινήματα αυτά, ακόμη και όταν διαλύονται ή υποχωρούν, αφήνουν πίσω τους σπέρματα μετασχηματισμού. Αναδεικνύουν νέες μορφές πολιτικής συμμετοχής, καλλιεργούν συλλογικότητες, δημιουργούν δομές εναλλακτικής οργάνωσης.

Η άμεση δημοκρατία δεν είναι στιγμιαίο γεγονός που είτε «πετυχαίνει» είτε «αποτυγχάνει», αλλά μια διαρκής διεργασία κοινωνικού πειραματισμού, ένας αγώνας ενάντια στην αποξένωση και υπέρ της συλλογικής αυτενέργειας. Το γεγονός λοιπόν ότι τα κινήματα συχνά καταπνίγονται ή εκφυλίζονται δεν σημαίνει ότι είναι καταδικασμένα εκ των προτέρων και η «αποτυχία», δεν αφορά το ίδιο το πολιτικό πρόταγμα της άμεσης δημοκρατίας, αλλά την αδυναμία της κοινωνίας – σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες – να το θεσμίσει πλήρως.

7. Η πλειοψηφία δεν έχει πάντα δίκιο

Το επιχείρημα της «τυραννίας της πλειοψηφίας» είναι επίσης ένα επιχείρημα που επιστρατεύεται πολύ συχνά για να αμφισβητήσει την αξιοπιστία της λαϊκής βούλησης. Ο υπουργός Άδωνις Γεωργιάδης, σε πρόσφατη δήλωσή του, αναφορικά με το κρατικό έγκλημα στα Τέμπη, είπε: «πολλές φορές οι πολλοί δεν έχουν δίκιο», και επικαλέστηκε το κίνημα των Πλατειών του 2011 για να υπονοήσει ότι η λαϊκή κινητοποίηση εκείνης της περιόδου οδήγησε στην άνοδο του φασισμού και στους νεοναζί της  Χρυσής Αυγής.

Πρόκειται για μια αντιστροφή της πραγματικότητας που ταιριάζει με τη λογική της ανάθεσης και της πατερναλιστικής πολιτικής, σύμφωνα με την οποία ο λαός είναι «ανώριμος» και χρειάζεται καθοδήγηση. Δεν φταίνε τα μνημόνια, η διαφθορά, η προπαγάνδα των ΜΜΕ και η αυταρχική καταστολή· φταίει το ότι ο λαός βγήκε στις πλατείες. Ωστόσο, η άμεση δημοκρατία δεν ταυτίζεται με την αδιαμφισβήτητη κυριαρχία της πλειοψηφίας. Πάνω από όλα είναι ένα πεδίο συμμετοχικού αναστοχασμού, στο οποίο η κοινωνία μπορεί να διορθώνει, να συζητά και να μετασχηματίζει τις ίδιες της τις αποφάσεις (Lefort, 1986). Η πλειοψηφία μπορεί να κάνει λάθος, και γι’ αυτό χρειάζονται θεσμοί ανοιχτοί, διαφανείς και αναστοχαστικοί.

Η αρχή της αυτονομίας στην άμεση δημοκρατία δεν προϋποθέτει την ύπαρξη ενός αλάθητου συλλογικού σώματος, αλλά την εγκαθίδρυση δομών που επιτρέπουν την αέναη αναθεώρηση, τη διαρκή συμμετοχή, τη διαφωνία, την αυτοδιόρθωση. Η δημοκρατία δεν μπορεί να εγγυηθεί το ορθό, αλλά μπορεί να εξασφαλίσει ότι η κοινωνία διαθέτει τους όρους για να μαθαίνει από τα λάθη της. Η λογική της αναστοχαστικής δημοκρατίας ανατρέπει το κυρίαρχο πολιτικό παράδειγμα. Δεν χρειάζεται «ειδικούς» να αποφασίζουν για το κοινό καλό· χρειάζεται ενεργούς πολίτες και συλλογικές διαδικασίες με διαρκή λογοδοσία. Έτσι, η δημοκρατία μετατρέπεται από σύστημα διακυβέρνησης σε τρόπο ζωής – ένα πεδίο συνεχούς αναστοχαστικής δημιουργίας στο οποίο κάθε απόφαση είναι προσωρινή, ανοιχτή σε κριτική και αποτέλεσμα συλλογικής διεργασίας.

8. Η μαζική συμμετοχή οδηγεί σε παράλυση

Η αντίληψη ότι η μαζική συμμετοχή οδηγεί σε χάος και παράλυση είναι αποτέλεσμα της γραφειοκρατικής και συγκεντρωτικής προσέγγισης που βλέπει την πολιτική ζωή ως μια σειρά από κατακερματισμένες διαδικασίες που πρέπει να διοικούνται και να ρυθμίζονται αυστηρά από επαγγελματίες διαχειριστές. Αυτή η αντίληψη βασίζεται στην ιδέα της «ευέλικτης διοίκησης» ή του νεοφιλελεύθερου «επιτελικού κράτους», η οποία θεωρεί πως η αποτελεσματικότητα μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω του περιορισμού της συμμετοχής και της εξουσίας των πολιτών, εκχωρώντας αυτή την εξουσία σε στελέχη και «ειδικούς» που θεωρούνται πιο ικανοί να πάρουν τις σωστές αποφάσεις γρήγορα και αποτελεσματικά.

Ωστόσο, η πολιτική αδράνεια στην ελληνική πραγματικότητα δεν οφείλεται στην υπερβολική συμμετοχή, αλλά στην αποξένωση του πολιτικού συστήματος από τις κοινωνικές ανάγκες. Η συντεχνιακή διαχείριση και η κομματική λογική υποκαθιστούν τη δημόσια διαβούλευση, ενισχύοντας τη μη αποτελεσματικότητα και την κοινωνική δυσαρέσκεια. Η ενεργός συμμετοχή των πολιτών, αντίθετα, μπορεί να οδηγήσει σε πιο βιώσιμες και αποδεκτές αποφάσεις, καθώς ενσωματώνει την εμπειρική γνώση, ενισχύει τη νομιμοποίηση των θεσμών και μειώνει την αποξένωση από την πολιτική. Επιπλέον, η συμμετοχή ενδυναμώνει τη λογοδοσία και τη διαφάνεια, περιορίζοντας την αυθαιρεσία και τη συγκέντρωση εξουσίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η άμεση δημοκρατία δεν αποτελεί πηγή δυσλειτουργίας, αλλά ίσα – ίσα αντίδοτο στην πολιτική αδράνεια, προσφέροντας ένα μοντέλο συλλογικής αυτενέργειας και κοινωνικής συνοχής (Bookchin, 2016).

Κοντολογίς, η «παράλυση» δεν προέρχεται από τη συμμετοχή, αλλά από την αδυναμία του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος να προάγει αυτή τη συμμετοχή με παραγωγικό και δημιουργικό τρόπο. Όταν οι πολίτες συμμετέχουν στην πολιτική ζωή, δεν την οδηγούν στο χάος, αλλά σε έναν πιο υγιή και ενεργό δημόσιο διάλογο που ενδυναμώνει τις πολιτικές διαδικασίες και προάγει τη βιωσιμότητα των αποφάσεων.

9. Δεν υπάρχει λαός για να συμμετέχει – έχουμε ιδιώτες, όχι πολίτες

Το επιχείρημα ότι η ελληνική κοινωνία είναι «αποπολιτικοποιημένη» ή ότι δεν υπάρχει «λαός» ικανός να συμμετάσχει πολιτικά συγκαλύπτει το γεγονός ότι η αποπολιτικοποίηση δεν είναι η φυσική μας κατάσταση, αλλά αποτέλεσμα ιστορικών και θεσμικών πρακτικών που διαβρώνουν την έννοια του πολίτη. Ο κομματισμός και οι πελατειακές σχέσεις καλλιέργησαν μια κουλτούρα ανάθεσης και ωφελιμισμού, όπου το πολιτικό υποκείμενο αντιμετωπίζεται ως καταναλωτής εξυπηρετήσεων και όχι ως δημιουργός συλλογικής βούλησης. Οι πολίτες εκπαιδεύτηκαν να βλέπουν την πολιτική ως εργαλείο προσωπικού συμφέροντος και ρουσφετιού και όχι ως χώρο συλλογικής ευθύνης και δημιουργικής συμμετοχής.

Παράλληλα, η απαξίωση του δημόσιου χώρου και η καταστολή της πολιτικής έκφρασης έχουν περιορίσει τις δυνατότητες δημόσιου διαλόγου. Η σύγχρονη αποπολιτικοποίηση δεν εκφράζει αδυναμία, αλλά ματαίωση: η συμμετοχή προϋποθέτει θεσμούς που να την ενθαρρύνουν και μια παιδευτική διαδικασία που να τη διαμορφώνει (Καστοριάδης, 2000). Η δημιουργία πολιτικά ενεργών πολιτών δεν είναι αυτονόητη· απαιτεί κοινωνικές και θεσμικές δομές που να ενθαρρύνουν την αυτονομία, τη δημόσια λογοδοσία και την κριτική σκέψη.

Η ευθύνη φυσικά ανήκει πρωτίστως σε όσους στοχεύουν σε μια κοινωνία αυτοθέσμισης, και όχι στους μηχανισμούς ενός ετερόνομου πολιτικού συστήματος που επιβιώνει από την απουσία πολιτών και τη διατήρηση ιδιωτών. Η άμεση δημοκρατία δεν προϋποθέτει έναν ήδη έτοιμο λαό, αλλά δημιουργεί η ίδια τις προϋποθέσεις για την ανάδυση ενός τέτοιου πολιτικού υποκειμένου μέσω της πράξης της συμμετοχής.

Συμπερασματικά

Η άμεση δημοκρατία δεν αποτελεί μια αφελή ουτοπία, αλλά τη ριζοσπαστικότερη μορφή κοινωνικής και πολιτικής αυτονομίας – την έκφραση μιας κοινωνίας που αναγνωρίζει τον εαυτό της ως συλλογικό δημιουργό των νόμων της. Τα επιχειρήματα που την απορρίπτουν, όπως αναλύθηκαν σε αυτό το κείμενο, δεν είναι ουδέτερα. Αντιθέτως, δείξαμε ότι αποτελούν ενσαρκώσεις του κυρίαρχου φαντασιακού της ετερονομίας: του φαντασιακού εκείνου που βλέπει τον άνθρωπο ως ανίκανο να αυτοκυβερνηθεί, που αναθέτει τη σκέψη και τη βούληση σε ειδικούς, και που φοβάται την ανοιχτή σύγκρουση με το δεδομένο.

Αν θέλουμε μια κοινωνία πραγματικά ελεύθερη και δίκαιη, δεν αρκεί να διαχειριζόμαστε τα συμπτώματα της ετερονομίας. Χρειάζεται να μετασχηματίσουμε το φαντασιακό που τα γεννά· να πάψουμε να νοούμε την πολιτική ως τεχνική διαχείρισης και την κοινωνία ως εξωτερικό πλαίσιο, και να τις αναστοχαστούμε ως πεδία δημιουργίας, πράξης και νοήματος. Η ελευθερία δεν χαρίζεται, ούτε εξασφαλίζεται μέσω θεσμικής εγγύησης· είναι το διακύβευμα της αυτοθέσμισης – του ιστορικού εγχειρήματος με το οποίο μια κοινωνία αποφασίζει να γίνει το υποκείμενο της ίδιας της συγκρότησης της (Καστοριάδης, 2000).

Ποιος φοβάται λοιπόν την άμεση δημοκρατία; Την φοβούνται όσοι έχουν ανάγκη την ετερονομία για να υπάρξουν – είτε ως κυβερνώντες είτε ως παθητικοί διοικούμενοι. Την φοβούνται εκείνοι που δεν μπορούν να αντέξουν το βάρος της ελευθερίας ως πράξης και όχι ως παροχής. Την φοβούνται, τέλος, όσοι καταλαβαίνουν – ίσως καλύτερα απ’ όλους – πως η άμεση δημοκρατία δεν υπόσχεται μια άλλη πολιτική μορφή, αλλά σε τελική ανάλυση, την ανάδυση ενός άλλου τύπου ανθρώπου.

Βιβλιογραφία

Arendt, H. (2006). Για την Επανάσταση. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Arendt, H. (2020). Η ανθρώπινη κατάσταση. Πατάκης.

Bookchin, M. (2016). Η οικολογία της ελευθερίας. Η ανάδυση και η διάλυση της κυριαρχίας. Αντιγόνη.

Chomsky, N. (1997). Τα ΜΜΕ ως όργανο κοινωνικού ελέγχου και επιβολής. Ελεύθερος Τύπος.

Hardt, M., & Negri, A. (2009). Commonwealth. Harvard University Press.

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Κέδρος.

Καστοριάδης, Κ. (2000). Η άνοδος της ασημαντότητας. ‘Ύψιλον

Lefort, C. (1986). The political forms of modern society: Bureaucracy, democracy, totalitarianism. MIT Press.

Rancière, J. (2009). Το μίσος για τη δημοκρατία. Πολιτική, Δημοκρατία, Χειραφέτηση. Πεδίο.

Δείτε ακόμα: Άμεση Δημοκρατία: Εξερευνώντας τις ιδέες του Κορνήλιου Καστοριάδη

Το άρθρο Ποιος φοβάται την Άμεση Δημοκρατία; Κριτική στα επιχειρήματα του κυρίαρχου λόγου εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Η οικολογική κρίση και η ανάγκη για έναν νέο τρόπο θεώρησης της σχέσης του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο είναι ζητήματα που απασχόλησαν τόσο τον Κορνήλιο Καστοριάδη όσο και τον Murray Bookchin, δύο από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20^ού αιώνα. Παρά τις διαφορές στην προσέγγισή τους, και οι δύο στοχαστές επικεντρώνονται στην αναγκαιότητα μιας ριζικής αναδιοργάνωσης του τρόπου με τον οποίο οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται τη φύση. Ο Bookchin, με τη θεωρία της κοινωνικής οικολογίας, υποστηρίζει ότι η οικολογική κρίση είναι προϊόν των ιεραρχικών και καταπιεστικών κοινωνικών δομών που χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο κόσμο. Ο Καστοριάδης, από την άλλη, μέσω της θεωρίας του για την αυτονομία και την φαντασιακή θέσμιση, προτείνει μια πιο βαθιά αλλαγή στις θεμελιώδεις αξίες και τις σημασίες που συνθέτουν την κοινωνική ζωή, τονίζοντας ότι η οικολογική κρίση είναι ένα σύμπτωμα της ευρύτερης πολιτισμικής κρίσης που διαπερνά τον σύγχρονο κόσμο. Η συνδυαστική ανάλυση των δύο θεωριών μπορεί να προσφέρει μια πλήρη προσέγγιση της φύσης και της οικολογίας, θέτοντας το θεμέλιο για τη δημιουργία μιας βιώσιμης και αυτόνομης κοινωνίας.

Η Φαντασιακή Θέσμιση της Φύσης

Η φαντασιακή θέσμιση της φύσης αποτελεί κρίσιμο σημείο για την κατανόηση όχι μόνο της οικολογικής κρίσης αλλά και της ίδιας της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών.

Τι εννοούμε όμως με τον όρο «φαντασιακή θέσμιση της φύσης»;

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, εισηγητής της έννοιας του φαντασιακού, μέσα από την κριτική του στη δυτική μεταφυσική παράδοση, φέρνει στο προσκήνιο την ιστορικότητα και την κοινωνική κατασκευή της φύσης ως αντικειμένου, θεσμισμένη μέσα από τα φαντασιακά των κοινωνιών. Στη νεωτερικότητα, η φύση παύει να είναι ένας ζων οργανισμός – όπως για παράδειγμα την αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Έλληνες μέσω του όρου «κόσμος» ή οι Ανατολικές φιλοσοφίες ως ολότητα – και μετατρέπεται σε έναν μηχανιστικό χώρο, έναν απογυμνωμένο «πόρο» προς εκμετάλλευση. Ο άνθρωπος, υποκινούμενος από το καρτεσιανό φαντασιακό της διάκρισης υποκειμένου – αντικειμένου, γίνεται «κύριος και κάτοχος» της φύσης (Descartes, 1637/2005), αποξενώνοντας τον εαυτό του από αυτήν και από τη ζωτική του σύνδεση μαζί της.

Η αποξένωση αυτή δεν αποτελεί φυσική εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης, αλλά είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων ιστορικών και πολιτισμικών διαδικασιών. Η φαντασιακή θέσμιση της φύσης στον δυτικό κόσμο συνδέεται με την άνοδο της καπιταλιστικής οικονομίας και την εργαλειοποίηση της ανθρώπινης δράσης μέσω της τεχνολογίας. Αυτή η θέσμιση εδράζεται στην «απεριόριστη επέκταση της ορθολογικότητας», όπου κάθε τι φυσικό ή ανθρώπινο γίνεται αντικείμενο εξορθολογισμού και κυριαρχίας (Καστοριάδης, 1999 α).

Η αναγνώριση της φύσης ως θεσμισμένης κατηγορίας αποδομεί την ουσιοκρατική προσέγγιση που την αντιμετωπίζει ως εξωτερική πραγματικότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Καστοριάδης προτείνει μια εναλλακτική φαντασιακή θέσμιση, όπου η φύση επανεντάσσεται στο συλλογικό και ατομικό φαντασιακό, ως χώρος συνύπαρξης και δημιουργικότητας και όχι ως αντικείμενο εκμετάλλευσης. Εδώ, η αυτονομία έρχεται στο προσκήνιο: η κοινωνία καλείται να αναστοχαστεί και να αναδημιουργήσει τη σχέση της με τη φύση, θεμελιώνοντας νέους θεσμούς που θα βασίζονται στον σεβασμό και στην αμοιβαιότητα.

 Οικολογική Κρίση και Τεχνοκρατία: Η Κριτική του Καστοριάδη

Η οικολογική κρίση λοιπόν, δεν είναι ένα απλό σύνολο περιβαλλοντικών προβλημάτων, όπως πολλές οικολογικές κινήσεις και ακτιβιστές αντιλαμβάνονται. Είναι σύμπτωμα μιας βαθιάς απορρύθμισης του φαντασιακού και της θεσμισμένης λογικής της δυτικής κοινωνίας. Ο πυρήνας δε της κρίσης, έγκειται στη δυναμική της τεχνοκρατίας, της οποίας η λογική είναι εγγενώς αποξενωτική.

Η τεχνοκρατική σκέψη βλέπει τη φύση ως τίποτα περισσότερο από ένα πρόβλημα προς επίλυση μέσω τεχνικών μέσων. Επιπροσθέτως, η φιλοσοφία της κυριαρχίας, που διαποτίζει τη νεωτερική κοινωνία, οδηγεί στην εκμηδένιση του φυσικού κόσμου στο όνομα της «προόδου». Η λογική αυτή αναδύεται μέσα από τη σύζευξη της επιστημονικής σκέψης και της καπιταλιστικής επιδίωξης του κέρδους, παράγοντας μια διπλή αποξένωση: τόσο του ανθρώπου από τη φύση, όσο και από την ίδια την ανθρώπινη υποκειμενικότητα (Καστοριάδης, 1999 β).

Παράλληλα, η τεχνοκρατία δεν μπορεί να απαντήσει στις οικολογικές προκλήσεις διότι, φυσικά, παραμένει εγκλωβισμένη ακριβώς σε αυτή τη λογική που γέννησε την κρίση. Η οικολογική κρίση απαιτεί μια ριζική αμφισβήτηση του φαντασιακού της κυριαρχίας και της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης. Υπό αυτό το πρίσμα ο Καστοριάδης (1978) τονίζει την ανάγκη για έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης, όπου η πολιτική δράση και ο συλλογικός αναστοχασμός θα ανοίξουν τον δρόμο για μια ουσιαστική αμεσοδημοκρατική αναδιοργάνωση της κοινωνικής ζωής.

Συζήτηση Καστοριάδη και Bookchin: Οικολογία και Δημοκρατία

Η σύνδεση της οικολογίας με τη δημοκρατία αποτελεί κρίσιμο σημείο, τόσο στη σκέψη του Καστοριάδη όσο σε εκείνη του Murray Bookchin. Αν και οι δύο στοχαστές ξεκινούν από διαφορετικές φιλοσοφικές παραδόσεις, συγκλίνουν στην ανάγκη ριζικής αναθεώρησης του τρόπου με τον οποίο οι κοινωνίες οργανώνονται και αντιλαμβάνονται τη σχέση τους με τη φύση. Ωστόσο, οι διαφορές τους στον τρόπο που προσεγγίζουν την έννοια της αυτονομίας και τη θέση του οικολογικού ζητήματος αναδεικνύουν ενδιαφέρουσες φιλοσοφικές αντιθέσεις.

Ο Bookchin, μέσα από το έργο του και ειδικά στην κοινωνική οικολογία, υποστηρίζει ότι η οικολογική κρίση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ιεραρχικές δομές και την πολιτική ανισότητα. Βλέπει την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση ως προέκταση της κυριαρχίας ανθρώπου πάνω σε άνθρωπο (Bookchin, 1982). Για τον Αμερικανό στοχαστή, η λύση δεν έγκειται μόνο στην προστασία του περιβάλλοντος μέσω τεχνοκρατικών μέτρων, αλλά στη ριζική μετασχηματιστική δύναμη της άμεσης δημοκρατίας. Η κοινωνική οικολογία του απορρίπτει τόσο τη μονοδιάστατη ανάπτυξη της τεχνολογίας, όσο και την ιδέα της φύσης ως ανεξάρτητης από την κοινωνία.

Ο Καστοριάδης, από την πλευρά του, δίνει έμφαση στη φαντασιακή διάσταση της ανθρώπινης σχέσης με τη φύση και στην κεντρικότητα της αυτονομίας ως προϋπόθεση για οποιαδήποτε οικολογική λύση. Η δημοκρατία, για τον Καστοριάδη, δεν είναι απλώς μια διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλά μια συνολική ανασυγκρότηση του τρόπου που οι άνθρωποι νοηματοδοτούν τον κόσμο και τον ρόλο τους μέσα σε αυτόν. Η οικολογική κρίση, συνεπώς, δεν είναι μόνο ζήτημα κοινωνικών ιεραρχιών, όπως υποστηρίζει ο Bookchin, αλλά και αποτέλεσμα μιας θεμελιακής αποξένωσης του ανθρώπου από τη φύση, αλλά και από τον ίδιο τον εαυτό του.

Εκεί που ο Bookchin προτείνει θεσμικές αλλαγές μέσω της άμεσης δημοκρατίας, ο Καστοριάδης εισάγει τη βαθύτερη ανάγκη ανατροπής του φαντασιακού που νομιμοποιεί τη λογική της κυριαρχίας. Για τον Bookchin, η φύση και η κοινωνία είναι διαλεκτικά συνδεδεμένες, αλλά για τον Καστοριάδη, αυτή η σύνδεση παραμένει ανέφικτη χωρίς την ικανότητα του ανθρώπου να αναστοχάζεται τους θεσμούς και τις αξίες του. Ο συλλογικός αναστοχασμός και η κριτική αυτονομία είναι το κλειδί για να τεθεί υπό αμφισβήτηση η εργαλειακή και τεχνοκρατική θέαση της φύσης.

Η δημοκρατία, κατά τον Καστοριάδη, αποκτά οικολογική διάσταση όταν ο πολίτης γίνεται συνδημιουργός των κοινωνικών και περιβαλλοντικών πλαισίων, αντί να αντιμετωπίζει τη φύση ως εξωτερική κατηγορία. Αυτή η προσέγγιση υπερβαίνει τον Bookchin, καθώς τονίζει ότι καμία θεσμική αλλαγή δεν μπορεί να είναι βιώσιμη χωρίς την ανανέωση του ανθρώπινου φαντασιακού. Η σχέση ανθρώπου – φύσης, λοιπόν, είναι ταυτόχρονα μια πολιτική και μια οντολογική πρόκληση, που απαιτεί έναν νέο τρόπο ύπαρξης και πράξης.

Ο Διαλεκτικός Νατουραλισμός του Bookchin και η Κριτική του μέσα από την Καστοριαδική Σκέψη

Ο διαλεκτικός νατουραλισμός του Bookchin ενοποιεί τη βιολογική και την κοινωνική εξέλιξη σε ένα συνεχές. Ο Bookchin θεωρεί τη φύση ως ενεργό και δυναμικό πεδίο. Μέσα από τη διαλεκτική του θεώρηση, βλέπει την κοινωνία ως φυσική προέκταση της εξέλιξης, στην οποία η αυτοοργάνωση και η συνεργασία υπερισχύουν της ανταγωνιστικής και εργαλειακής θεώρησης του Δαρβινισμού.

Σε αυτό το πλαίσιο, απορρίπτει τη δυαδικότητα φύσης και κοινωνίας, προτείνοντας μια διαλεκτική που ενοποιεί τις δύο έννοιες. Η ανθρώπινη κοινωνία δεν είναι μια αυθαίρετη παρέμβαση στον φυσικό κόσμο αλλά αναδύεται από τις ίδιες τις αρχές της φυσικής διαφοροποίησης και της εξέλιξης (Bookchin, 1982). Ωστόσο, αυτή η αντίληψη κινδυνεύει να παραγνωρίσει την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης δημιουργικότητας, όπως την αντιλαμβάνεται ο Καστοριάδης.

Ενώ ο διαλεκτικός νατουραλισμός επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα φύσης και κοινωνίας, αποτυγχάνει να αναγνωρίσει την αυτονομία ως τη θεμελιώδη διάσταση του ανθρώπινου φαντασιακού. Η ανθρώπινη κοινωνία δεν είναι απλώς συνέχεια της φύσης, αλλά ρήξη, καθώς μέσω της φαντασιακής δημιουργίας ο άνθρωπος νοηματοδοτεί τον κόσμο του με τρόπους που ξεπερνούν τα φυσικά όρια. Η ιδέα του Bookchin, ότι η κοινωνία μπορεί να επιστρέψει σε μια «αρμονική σχέση» με τη φύση μέσω θεσμικών αλλαγών ή αποκεντρωμένης δημοκρατίας αγνοεί τη βαθύτερη κρίση νοήματος που χαρακτηρίζει τη νεωτερικότητα. Ο Καστοριάδης επιμένει ότι η οικολογική κρίση δεν είναι απλώς αποτέλεσμα κοινωνικών ιεραρχιών αλλά προκύπτει από τη ριζική αποξένωση του ανθρώπου από τη δημιουργικότητά του.

Η κριτική αυτή του Καστοριάδη στον Bookchin, αποτελεί κριτική ενός μεγάλου στοχαστή σε έναν άλλο μεγάλο στοχαστή και ανοίγει τον δρόμο για μια ολιστική προσέγγιση, όπου η φαντασιακή θέσμιση αναγνωρίζεται ως η θεμελιώδης διάσταση κάθε κοινωνικού μετασχηματισμού. Ενώ ο Bookchin επικεντρώνεται στη θεσμική αναδιοργάνωση, ο Καστοριάδης προσφέρει μια πιο ριζοσπαστική οπτική, που συνδυάζει την οικολογική διάσταση με την ανάγκη για ανανέωση της συλλογικής φαντασίας. Σε αυτήν τη σύνθεση, η αυτονομία δεν περιορίζεται στον πολιτικό χώρο, αλλά επεκτείνεται και στο οικολογικό πεδίο.

Αναθεωρώντας τον Bookchin: Κριτική και Επέκταση μέσω της Καστοριαδικής Σκέψης

Ο Bookchin προτείνει τη δημιουργία μιας οικο-κοινοτικής κοινωνίας που βασίζεται στην αρχή της ορθολογικής αλληλεξάρτησης ανθρώπου και φύσης (Bookchin, 2023). Ενώ αυτή η θεώρηση είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη σύνδεση του οικολογικού ζητήματος με τη δημοκρατία, περιορίζει τη δυνατότητα μετασχηματισμού στο επίπεδο της θεσμικής αλλαγής. Κατά τον Καστοριάδη, οι θεσμοί είναι προϊόντα της φαντασιακής θέσμισης, και ως εκ τούτου οποιαδήποτε αλλαγή στο επίπεδο των θεσμών απαιτεί μια ριζική αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο νοηματοδοτούμε την κοινωνική και φυσική μας ύπαρξη.

Ο Bookchin αντιμετωπίζει τη φύση ως ένα σύστημα με εγγενείς «οικολογικές αρχές» που μπορούν να καθοδηγήσουν τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Αντίθετα, ο Καστοριάδης βλέπει τη φύση ως ανοιχτή και απροσδιόριστη, μια άβυσσο νοήματος που δεν επιβάλλει καμία συγκεκριμένη κοινωνική δομή. Αυτό σημαίνει ότι οι αξίες και οι πρακτικές που σχετίζονται με τη φύση δεν μπορούν να εξαρτηθούν αποκλειστικά από «φυσικούς νόμους» αλλά απαιτούν μια συνεχή κριτική και δημιουργική διαδικασία (Καστοριάδης, 1978).

Έτσι, εκεί που ο Bookchin προτείνει μια νέα κοινωνική οργάνωση, ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι η ίδια η φαντασιακή θέσμιση της φύσης ως εργαλείου ή αντικειμένου προς εκμετάλλευση πρέπει να αποδομηθεί. Κατά τον Καστοριάδη, η νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται από μια εργαλειακή αντίληψη της φύσης, η οποία είναι προϊόν της φαντασιακής κυριαρχίας της οικονομικής και τεχνολογικής ορθολογικότητας. Ο Bookchin δεν δίνει επαρκή έμφαση σε αυτήν τη θεμελιώδη διάσταση του φαντασιακού, γεγονός που περιορίζει τη θεωρία του σε επίπεδο πρακτικών και όχι οντολογικών αλλαγών.

Η καστοριαδική προσέγγιση μπορεί να επεκτείνει τη θεωρία του Bookchin ενσωματώνοντας τη διάσταση της αυτονομίας ως προϋπόθεση κάθε ουσιαστικής οικολογικής αλλαγής. Ο αναστοχασμός πάνω στους ίδιους τους θεσμούς και αξίες της κοινωνίας είναι ο μόνος δρόμος για την απελευθέρωση από τις φαντασιακές κατασκευές που νομιμοποιούν την καταστροφή της φύσης. Έτσι, ενώ ο Bookchin προτείνει μια θεσμική επιστροφή στην αρμονία φύσης και κοινωνίας, ο Καστοριάδης προχωρά βαθύτερα, προτείνοντας μια συνολική αναδημιουργία του φαντασιακού που νοηματοδοτεί αυτή τη σχέση.

Προς Μια Εναλλακτική Φαντασιακή Θέσμιση: Η Αυτονομία και η Σχέση Ανθρώπου-Φύσης

Είδαμε ότι η σύγχρονη φαντασιακή θέσμιση του καπιταλισμού (αλλά και του μαρξισμού) αντιλαμβάνεται τη φύση ως έναν απεριόριστο πόρο που μπορεί να καταναλώνεται στο πλαίσιο της αέναης ανάπτυξης. Αυτή η αντίληψη δεν είναι απλώς οικονομική, αλλά βαθιά οντολογική, καθώς αναπαράγει έναν τύπο ανθρώπου που βλέπει τον κόσμο εργαλειακά, αποκομμένο από τη φυσική του βάση (Latouche, 2009). Ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι η υπέρβαση αυτής της λογικής απαιτεί τη δημιουργία ενός νέου ανθρωπολογικού τύπου, ενός υποκειμένου που αναγνωρίζει τον εαυτό του ως μέρος ενός μεγαλύτερου οικολογικού και κοινωνικού συνόλου.

Σε αυτό το πλαίσιο, η αυτονομία περιλαμβάνει την αναγνώριση της φύσης ως αξίας καθαυτής, ανεξάρτητης από τις ανθρώπινες ανάγκες. Σε μια αυτόνομη κοινωνία, η σχέση ανθρώπου – φύσης δεν είναι σχέση κυριαρχίας αλλά σχέση συμβιωτική και με σεβασμό. Μια τέτοια σχέση όμως, είναι δυνατή μόνο όταν οι κοινωνίες εγκαταλείψουν τις λογικές της εργαλειακής κυριαρχίας και στραφούν προς μια πιο ουσιαστική και νοηματοδοτημένη κατανόηση του κόσμου.

Εν κατακλείδι, η επαναθεμελίωση του φαντασιακού δεν αφορά μόνο τη φύση αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο. Η αλλαγή δεν μπορεί να περιοριστεί σε εξωτερικές μεταρρυθμίσεις αλλά πρέπει να περιλαμβάνει μια βαθιά μεταμόρφωση του ανθρωπολογικού τύπου που έχει αναπτυχθεί στη νεωτερικότητα. Αυτός ο νέος τύπος ανθρώπου πρέπει να συνδυάζει την ικανότητα για αυτονομία με μια αίσθηση συλλογικής ευθύνης απέναντι στον κόσμο. Μια νέα εναλλακτική φαντασιακή θέσμιση περιλαμβάνει την καλλιέργεια ενός νέου τρόπου ύπαρξης, όπου η αυτονομία και η οικολογία δεν αντιμετωπίζονται ως ξεχωριστές σφαίρες αλλά ως βαθιά συνυφασμένες. Σε αυτό το πλαίσιο, ο άνθρωπος δεν είναι δυνάστης της φύσης αλλά μέρος της, δρώντας ως συνδημιουργός ενός βιώσιμου κόσμου. Η κρίση, συνεπώς, δεν είναι απλώς μια καταστροφή αλλά και μια ευκαιρία για τη θεμελίωση μιας νέας κοινωνικής και οντολογικής τάξης.

Βιβλιογραφία

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Αθήνα: Κέδρος.

Καστοριάδης, Κ. (1999 α). Τα Σταυροδρόμια του Λαβυρίνθου. Αθήνα: Ύψιλον.

Καστοριάδης, Κ. (1999 β). Ο θρυμματισμένος κόσμος. Αθήνα: Ύψιλον.

Descartes, R. (2005). Discourse on Method and the Meditations. Penguin UK.

Bookchin, M. (1982). The ecology of freedom.

Bookchin, M. (2023). Remaking Society: A New Ecological Politics. AK Press.

Latouche, S. (2009). Farewell to growth. Polity.

Δείτε ακόμη: 

Εξορύξεις υδρογονανθράκων: Μια κριτική μέσα από το πρίσμα της Αποανάπτυξης

Κλιματική αλλαγή, Άμεση Δημοκρατία και Αποανάπτυξη: Προς μια προσέγγιση Κοινωνικής Οικολογίας

Το άρθρο Η φαντασιακή θέσμιση της φύσης & η οικολογική διάσταση της αυτονομίας εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία συχνά αυτοδιαφημίζεται για τη δέσμευσή της στις δημοκρατικές αξίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα, παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον παράδοξο όταν εξετάζεται υπό το πρίσμα της αμεσοδημοκρατικής θεωρίας. Εδώ θα διευκρινίσω τους λόγους της αποχής μου από τη συμμετοχή στις ευρωεκλογές, αντλώντας από τις θεωρητικές βάσεις που έθεσαν στοχαστές όπως οι Κορνήλιος Καστοριάδης, Χάνα Άρεντ και Μάρεϊ Μπούκτσιν. Το κεντρικό επιχείρημα υποστηρίζει ότι το ευρωπαϊκό εκλογικό σύστημα και το θεσμικό πλαίσιο είναι θεμελιωδώς αντιδημοκρατικά, καθώς υπονομεύουν τις αρχές της άμεσης συμμετοχής των πολιτών και της αυτοδιακυβέρνησης.

Θεωρητικά θεμέλια της άμεσης δημοκρατίας

Η άμεση δημοκρατία, δίνει έμφαση στην ενεργό, συμμετοχική δέσμευση στις πολιτικές διαδικασίες, στην αποκέντρωση της εξουσίας και στη διάλυση των ιεραρχικών δομών που αποξενώνουν τους πολίτες από τη λήψη αποφάσεων. Θεωρητικοί όπως ο Καστοριάδης, η Άρεντ και ο Μπούκτσιν, επικρίνουν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία για τους εγγενείς περιορισμούς της, υποστηρίζοντας ότι διαιωνίζει την αποσύνδεση μεταξύ των κυβερνώμενων και των αντιπροσώπων τους. Αυτή η κριτική μπορεί να βρει ιδιαίτερη εφαρμογή όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου ο θεσμικός σχεδιασμός και οι εκλογικοί μηχανισμοί εμποδίζουν σημαντικά τη γνήσια δημοκρατική συμμετοχή.

Γραφειοκρατικός συγκεντρωτισμός

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ασκεί κριτική στον συγκεντρωτισμό και την γραφειοκρατία που ενυπάρχουν στα σύγχρονα πολιτικά συστήματα, τα οποία θεωρεί αντίθετα με την αληθινή δημοκρατία, ονομάζοντάς τα φιλελεύθερες ολιγαρχίες. Η Ευρωπαϊκή Ένωση για παράδειγμα αποτελεί την επιτομή αυτής της θεώρησης, μέσω της πολύπλοκης και πολυεπίπεδης δομής διακυβέρνησής της. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ένα μη εκλεγμένο όργανο με σημαντικές εξουσίες νομοθετικής πρωτοβουλίας, βρίσκεται στην κορυφή αυτής της δομής, επισκιάζοντας το άμεσα εκλεγμένο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αυτή η ρύθμιση, όπου οι μη εκλεγμένοι τεχνοκράτες ασκούν σημαντική επιρροή, αντανακλά την έννοια του Καστοριάδη για μια ετερόνομη κοινωνία – μια θέσμιση δηλαδή όπου η εξουσία είναι συγκεντρωμένη και απομονωμένη από τη δημοκρατική βούληση του λαού (Καστοριάδης, 1989).

 Η ψευδαίσθηση της δημοκρατικής συμμετοχής

Η διάκριση της Χάνα Άρεντ μεταξύ της ιδιωτικής και της δημόσιας σφαίρας υπογραμμίζει τη σημασία της άμεσης συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική σφαίρα. Η Άρεντ υποστηρίζει ότι η αληθινή δημοκρατία – η άμεση – απαιτεί έναν ζωντανό δημόσιο χώρο όπου οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά στη διακυβέρνηση (Arendt, 2020). Ωστόσο, οι ευρωεκλογές αποτελούν στην πραγματικότητα μια ψευδαίσθηση δημοκρατικής συμμετοχής. Οι περίπλοκες και αδιαφανείς διαδικασίες λήψης αποφάσεων στα θεσμικά όργανα της, αποξενώνουν τους πολίτες, μειώνοντας τον ρόλο τους σε αυτόν των παθητικών ψηφοφόρων με περιορισμένη, έως μηδαμινή, επιρροή στο πολιτικό τοπίο. Αυτή η έλλειψη γνήσιας δέσμευσης δημιουργεί κατά συνέπεια ένα δημοκρατικό έλλειμμα, όπου οι πολίτες αισθάνονται αποστερημένοι και αποσυνδεδεμένοι από τους μηχανισμούς εξουσίας.

 Κριτική της αντιπροσώπευσης

Ο Μπούκτσιν από τη μεριά του, όπως άλλωστε και ο Καστοριάδης, ασκεί κριτική στα αντιπροσωπευτικά συστήματα αναδεικνύοντας τις δημοκρατικές ελλείψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υποστηρίζει ότι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, από το σχεδιασμό της, δημιουργεί ένα χάσμα μεταξύ του εκλογικού σώματος και των εκπροσώπων του, συγκεντρώνοντας την εξουσία στα χέρια μιας πολιτικής ελίτ (Bookchin, 1995; Καστοριάδης, 1989). Το ευρωπαϊκό εκλογικό σύστημα, το οποίο χαρακτηρίζεται από τεράστιες εκλογικές περιφέρειες και αναλογική εκπροσώπηση, επιδεινώνει αυτήν την αποσύνδεση. Η μείωση των ατομικών φωνών και οι περιορισμένες νομοθετικές εξουσίες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ενισχύουν περαιτέρω την αντίληψη μιας απόμακρης και αδιάφορης πολιτικής ελίτ.

Το δημοκρατικό έλλειμμα και η απάθεια των ψηφοφόρων

Η άποψη όμως ότι υπάρχει σοβαρό δημοκρατικό έλλειμμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση τεκμηριώνεται επιπλέον από τη σταθερά χαμηλή προσέλευση των ψηφοφόρων στις ευρωεκλογές. Αυτή η απάθεια πηγάζει κατά τη γνώμη μας από μια διάχυτη αίσθηση απογοήτευσης και αγανάκτησης των πολιτών και όχι από αδιαφορία (ή επειδή έχουν να πάνε στη δουλειά!). Η περίπλοκη δομή διακυβέρνησης και η αντιληπτή ανικανότητα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου συμβάλλουν στην ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι η ψηφοφορία στις ευρωεκλογές έχει μικρό απτό αντίκτυπο για την καθημερινότητα μας. Ακόμη, η απουσία μιας ενοποιημένης ευρωπαϊκής δημόσιας σφαίρας, όπου πολίτες από διαφορετικά κράτη μέλη μπορούν να συμμετέχουν σε ουσιαστικό πολιτικό λόγο, επιτείνει αυτή την απογοήτευση.

Η υπόθεση της αποχής

Εν κατακλείδι, η απόφασή μου να απέχω από την ψηφοφορία στις Ευρωεκλογές ριζώνει στην κριτική της δημοκρατικής νομιμότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βάσει των αρχών της άμεσης – δηλαδή της μόνης αληθινής – δημοκρατίας. Το εκλογικό σύστημα και το θεσμικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτυγχάνουν να εφαρμόσουν τα ιδανικά της συμμετοχής και της αυτοδιοίκησης, όπως υποστηρίζονται από τους Καστοριάδη, Άρεντ και Μπούκτσιν. Ο συγκεντρωτισμός της εξουσίας, η ψευδαίσθηση της συμμετοχής και τα εγγενή ελαττώματα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας (αποξένωση των πολιτών από τη λήψη αποφάσεων, γραφειοκρατία, έλλειψη λογοδοσίας, εκλογική “μαρκετίστικου τύπου” χειραγώγηση, πολιτική ασυνέπεια κ.λπ.) υπονομεύουν συλλογικά τη δημοκρατική διαδικασία. Για την αντιμετώπιση αυτών των ελλείψεων, είναι επιτακτική η θεμελιώδης αναδιάρθρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς ένα πιο αποκεντρωμένο και συμμετοχικό, δημοκρατικό μοντέλο. Μόνο μέσω ριζικών και ριζοσπαστικών μετασχηματιστικών αλλαγών μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα ξεπεραστεί το δημοκρατικό της έλλειμμα και θα προκριθεί ένα μοντέλο το οποίο θα ενδυναμώνει πραγματικά τους πολίτες της και την κοινωνία στο σύνολό της.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Arendt, H. (2020). Η ανθρώπινη κατάσταση.

Bookchin, M. (1995). From Urbanization to Cities: Toward a New Politics of Citizenship.

Καστοριάδης, Κ. (1989). Εξουσία, Πολιτική, Αυτονομία: Ομιλίες στην Ελλάδα. Ανακτήθηκε από: https://athens.indymedia.org/media/old/castoriadis_-_eksousia__politiki__autonomia__1989_.pdf

Το άρθρο Ευρωεκλογές και γιατί δεν ψηφίζω: Aνάλυση από μια αμεσοδημοκρατική σκοπιά εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Στη εποχή της καλπάζουσας τεχνολογικής προόδου, η διαφαινόμενη κυριαρχία της τεχνητής νοημοσύνης (AI) μας παραπέμπει σε ένα σταυροδρόμι βαθιάς αλλαγής. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν χρειάζεται να είναι απλώς άλλο ένα καπιταλιστικό εργαλείο χειραγώγησης, ελέγχου και εξουσίας – αντίθετα μπορεί να παίξει τον ρόλο ενός πιθανού καταλύτη για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Οι οραματικές ιδέες στοχαστών όπως ο Murray Bookchin, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο George Caffentzis και ο David Bollier συγκλίνουν για να φωτίσουν το δρόμο προς μια νέα προοπτική. Αυτό το άρθρο ξεκινά την εξερεύνηση μιας ριζοσπαστικής ιδέας: η Τεχνητή Νοημοσύνη ως Κοινό.  Ένα επαναστατικό παράδειγμα που μας καλεί να αναστοχαστούμε έννοιες όπως η εξουσία, η δημοκρατία, η συνεργασία και η καινοτομία. Καθώς εξετάζουμε τις ιδέες αυτών των στοχαστών, ανακαλύπτουμε ένα όραμα που ξεπερνά τα συμβατικά όρια, προτρέποντάς μας να φανταστούμε ένα μέλλον όπου οι δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης συνυφαίνονται με την  δημοκρατική διακυβέρνηση και τη συλλογική πρόοδο.

Αποκεντρωμένη Οικολογική Δημοκρατία και τεχνητή νοημοσύνη

Στη σφαίρα της επαναστατικής σκέψης, λίγες προσωπικότητες είναι τόσο εξέχουσες όσο ο Murray Bookchin. Ένας οραματιστής του οποίου οι ιδέες για την κοινωνική οικολογία και την οικολογική δημοκρατία έχουν γίνει ακρογωνιαίοι λίθοι για όσους αναζητούν μια βιώσιμη και δημοκρατική μετασχηματιστική κοινωνική προοπτική.  Στην καρδιά του οράματός του βρίσκεται η έννοια της αποκεντρωμένης οικολογικής δημοκρατίας – μια πολυδιάστατη προσέγγιση μεταξύ των ανθρώπινων κοινοτήτων και του περιβάλλοντος στο οποίο κατοικούν.

Επιγραμματικά, οι έννοιες  που πραγματεύεται ο Bookchin (2016) αφορούν:

α) Στην αποκέντρωση της πολιτικής εξουσίας, καθώς υποστηρίζει την κατανομή της εξουσίας λήψης αποφάσεων στις τοπικές κοινωνίες αντί για τη συγκέντρωση της σε μακρινούς και συχνά γραφειοκρατικούς θεσμούς.

β) Στην οικολογική συνείδηση, την οποία συνυφαίνει με τη δημοκρατική διακυβέρνηση, καθώς υποστηρίζει ότι η αληθινή δημοκρατία απαιτεί κατανόηση και αρμονία με το φυσικό περιβάλλον (βλ. Κοινωνική Οικολογία). Σε αυτό το πλαίσιο, οι οικολογικές αρχές καθοδηγούν τη λήψη αποφάσεων, διασφαλίζοντας ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι σε συγχρονισμό με τα ευρύτερα οικοσυστήματα στα οποία κατοικούν.

Στην ουσία, το όραμα του Bookchin υπερβαίνει την απλή πολιτική αποκέντρωση και προτείνει μια ολιστική αναδιοργάνωση της κοινωνίας με βάση τις οικολογικές αρχές και την άμεση δημοκρατία. Αυτή η αποκεντρωμένη οικολογική δημοκρατία επιδιώκει να δημιουργήσει μια αρμονική ισορροπία μεταξύ των ανθρώπινων κοινοτήτων και του περιβάλλοντος, αναγνωρίζοντας την αλληλεξάρτηση της κοινωνικής και της οικολογικής ευημερίας.

Στο πλαίσιο αυτό, η ΑΙ δεν χρειάζεται να υποβιβαστεί σε δευτερεύοντα ρόλο, αλλά μπορεί κάλλιστα να αναδειχτεί ως κεντρική δύναμη στην αναμόρφωση της διακυβέρνησης. Ας φανταστούμε για παράδειγμα έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη, αντί να εδραιώνει την εξουσία, γίνεται ο καταλύτης για την αποκεντρωμένη λήψη αποφάσεων σε κοινοτικό επίπεδο. Πρόκειται για μια τεχνολογική επανάσταση με σκοπό – την ανύψωση της τοπικής αυτονομίας και την προώθηση μιας αρμονικής σχέσης μεταξύ κοινωνίας και φύσης. Η ενσωμάτωση της ΑΙ στον ιστό της αποκεντρωμένης διακυβέρνησης του οράματος του Bookchin, αποτελεί τη βάση αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί τεχνολογικά Κοινά. Αυτό δεν θέτει φυσικά την τεχνητή νοημοσύνη ως απομονωμένο εργαλείο, αλλά αντιθέτως την τοποθετεί ως αναπόσπαστο μέρος των κοινοτικών διαδικασιών λήψης αποφάσεων. Μια ενδεχομενικότητα όπου ο αλγοριθμικός παλμός της ΑΙ συγχρονίζεται με τον παλμό των τοπικών κοινωνιών, ενισχύοντας την ικανότητά τους να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις που ευθυγραμμίζονται με τις οικολογικές αρχές.

Αυτή η επανάσταση δεν σκοπεύει να επιβάλλει μια τεχνολογική ηγεμονία, αντίθετα στοχεύει στο ξεκλείδωμα των δυνατοτήτων για αρμονική συνύπαρξη. Δυνατότητες που αφορούν στη χρήση της ΑΙ για τη βελτιστοποίηση της διαχείρισης των πόρων, τον μετριασμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και την ενδυνάμωση των κοινοτήτων να γίνουν διαχειριστές της ζωής τους. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα κάλεσμα να δημιουργήσουμε ένα μέλλον όπου η τεχνολογία δεν θα διαταράξει, αλλά θα συνεργαστεί στην προσπάθειά μας για οικολογική βιωσιμότητα και αποκεντρωμένη δημοκρατική διακυβέρνηση.

Το ζήτημα της Αυτονομίας και η σφυρηλάτηση μιας νέας αφήγησης για την τεχνητή νοημοσύνη

Οι ιδέες του Κορνήλιου Καστοριάδη, διαδραματίζουν επίσης καταλυτικό ρόλο για μια βαθιά επαναξιολόγηση της σχέσης μας με την τεχνολογία, ιδιαίτερα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Στον πυρήνα της φιλοσοφίας του βρίσκεται φυσικά η ιδέα της Αυτονομίας – μια ρητή δήλωση ότι τα άτομα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στη δημιουργία, τον αναστοχασμό και την ανα-δημιουργία των κοινωνικών θεσμών που διέπουν τις ζωές τους. Αυτό το πράγμα δεν αποτελεί μονάχα ένα πολιτικό ιδεώδες αλλά μια θεμελιώδη εγγενή πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης (Καστοριάδης, 1978).

Ο Καστοριάδης εισάγει την έννοια της «Φαντασιακής Θέσμισης», μιας δυναμικής διαδικασίας όπου τα άτομα συμβάλλουν συλλογικά στη διαμόρφωση της δικής τους πραγματικότητας. Σε αντίθεση με τις στατικές κοινωνικές δομές, αυτό το πλαίσιο οραματίζεται την κοινωνία ως μια ρευστή και εξελισσόμενη οντότητα, με ενεργά και συμμετέχοντα υποκείμενα, τα οποία βρίσκονται σε έναν συνεχή μετασχηματιστικό διάλογο. Σε αυτό το δυναμικό τοπίο, η Αυτονομία δεν αποτελεί τον προορισμό, αλλά μάλλον ένα διαρκώς εξελισσόμενο ταξίδι αυτοθέσμισης.

Πώς θα μπορούσε άραγε η τεχνητή νοημοσύνη να αποτελέσει μέρος αυτής της περίπλοκης κατάστασης;

Η Καστοριαδική σκέψη μας αποτρέπει από τον δυστοπικό κίνδυνο του να επιτρέψουμε ως κοινωνία την εγκαθίδρυση μιας ετερονομίας βασισμένης στην ΑΙ ως μια εξωτερική δύναμη που υπαγορεύει τους κανόνες. Αντίθετα οφείλουμε να τη δούμε ως ένα εργαλείο μέσα στη συλλογική ανθρώπινη εργαλειοθήκη. Ένα εργαλείο που, ενώ στερείται – και θα πρέπει να στερείται – αυτόνομης δράσης, έχει τη δυνατότητα να συμβάλει στην διευκόλυνση της καθημερινής ζωής. Σε αυτή την προοπτική, η ΑΙ γίνεται αντανάκλαση της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Ένας καθρέφτης που ενισχύει και προκαλεί την φαντασία της κοινωνίας μας. Αντί να είναι συνδημιουργός, η τεχνητή νοημοσύνη γίνεται ένα εύπλαστο όργανο που διαμορφώνεται από το ανθρώπινο φαντασιακό. Είναι μια τεχνολογική επέκταση της ικανότητάς μας να φανταστούμε και να καινοτομούμε, ικανή να συμβάλει στη συνεχή αφήγηση της κοινωνικής δημιουργίας.

Σε μια κοινωνία όπου η τεχνητή νοημοσύνη είναι συνυφασμένη με τις ανθρώπινες προσπάθειες, όχι ως αυτόνομη οντότητα αλλά ως διευκολυντής της συλλογικής φαντασίας, έχει τη δυνατότητα να γίνει ένα εργαλείο εξερεύνησης, ένας μηχανισμός για την ενίσχυση των γνωστικών μας ικανοτήτων και τη διεύρυνση των οριζόντων αυτού που μπορούμε συλλογικά να οραματιστούμε. Σε αυτή τη συμβιωτική σχέση, η Αυτονομία δεν διακυβεύεται, αλλά αντίθετα εμπλουτίζεται από τις νέες δυνατότητες που ξεδιπλώνονται μέσω της ΑΙ στη σφαίρα της φαντασιακής θέσμισης.

Όταν εφαρμόζονται οι ιδέες του Καστοριάδη για την Αυτονομία, στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης, μας οδηγούν στο να προσεγγίσουμε την τεχνολογία με διαύγεια και επίγνωση. Να αναγνωρίσουμε τις δυνατότητες και τους κινδύνους της ΑΙ ως εργαλείου που μπορεί είτε να ενισχύσει το κοινωνικό φαντασιακό είτε να το αμφισβητήσει. Σε αυτήν την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ της ανθρώπινης δημιουργικότητας και της τεχνολογικής προόδου, ανιχνεύονται τα  σπέρματα μιας μετασχηματιστικής φάσης. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν πρέπει να πάρει τον ρόλο του δημιουργού. Αντίθετα, πρέπει να αποτελέσει μια ανταποκρινόμενη οντότητα, με επικουρική λειτουργία στην ανθρώπινη φαντασία και δημιουργικότητα, οι οποίες είναι πάντοτε αυτές που καθορίζουν τις ιστορίες των κοινωνιών.

Τεχνολογική ενδυνάμωση και καινοτομία χωρίς αποκλεισμούς

Με φόντο έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από διάχυτη οικονομική ανισότητα, ο George Caffentzis – σημαντικός εκπρόσωπος του ρεύματος του αυτόνομου μαρξισμού – μας προκαλεί με τη σειρά του να αντιμετωπίσουμε τις παγιωμένες ανισότητες στην τεχνολογική πρόσβαση και μας βοηθά στο να εισάγουμε τη ριζοσπαστική ιδέα ενός Κοινού τεχνητής νοημοσύνης. Η σκέψη του Caffentzis (2013) μας καλεί να αποδομήσουμε τα εμπόδια προς την ευρεία πρόσβαση στις τεχνολογικές εξελίξεις, τοποθετώντας την τεχνολογία ως καθολικό πανανθρώπινο δικαίωμα. Μας καλεί να οραματιστούμε έναν ισότιμο κόσμο όπου τα οφέλη της τεχνολογικής εξέλιξης δεν περιορίζονται αποκλειστικά στους λίγους προνομιούχους, αλλά μοιράζονται γενναιόδωρα στους πολλούς. Σε αυτό το οραματικό τοπίο, τα Κοινά της τεχνητής νοημοσύνης έχουν τη δυνατότητα να γίνουν δυναμικός καταλύτης για την εξίσωση των όρων του ανταγωνισμού, τη διάνοιξη μονοπατιών για συνεργασία και την παροχή νέων δυνάμεων και δυνατοτήτων για τις περιθωριοποιημένες κοινότητες.

Μιλάμε για έναν κόσμο όπου η τεχνολογία υπερβαίνει τον ρόλο της ως πολυτέλεια και γίνεται ένα εγγενές δικαίωμα προσβάσιμο σε όλους. Πρόκειται δηλαδή για το όραμα μιας περιεκτικής τεχνολογικής ουτοπίας όπου οι καρποί της τεχνητής νοημοσύνης δεν αποθησαυρίζονται από την ελίτ, αλλά διανέμονται δίκαια μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων, καθεμία από τις οποίες έχει την εξουσία να συμμετέχει ενεργά στη συνεχιζόμενη τεχνολογική αφήγηση. Προκειμένου όμως να συμβούν όλα αυτά τα πράγματα, χρειάζεται καταρχάς να διερευνηθούν οι δομικές θεσμικές αλλαγές που απαιτούνται. Και φυσικά χρειάζεται να ξεκινήσουμε ως κοινωνία τις απαραίτητες μετασχηματιστικές διαδικασίες προς την εξάλειψη των συστημικών εμποδίων της τεχνολογικής αυτής ενσωμάτωσης.

Σε αυτό το πλαίσιο Κοινά τεχνητής νοημοσύνης δεν αναδεικνύονται μόνο ως θεραπεία για την οικονομική ανισότητα, αλλά ως ακρογωνιαίος λίθος για την καλλιέργεια της καινοτομίας και της συλλογικής ενδυνάμωσης των περιθωριοποιημένων κοινοτήτων. Δεν αποτελούν απλώς ένα εννοιολογικό ιδεώδες, αλλά πολύ παραπάνω από αυτό, αποτελούν μια μετασχηματιστική δύναμη με εκτεταμένες επιπτώσεις για την κοινωνική ισότητα και τη συνεργασία. Χρησιμεύουν κοντολογίς ως ένα χωνευτήριο για την επώαση καινοτόμων λύσεων, αξιοποιώντας όμως τη συλλογική νοημοσύνη των διαφορετικών κοινοτήτων. Με τον τρόπο αυτό αποκλίνουν από τα συμβατικά παραδείγματα, όπου η καινοτομία συχνά συγκεντρώνεται σε προνομιούχες σφαίρες και αντίθετα γίνονται πηγή δύναμης για τις κοινότητες που ιστορικά βρίσκονται στο περιθώριο της τεχνολογικής προόδου. Μέσω της εκδημοκρατισμένης πρόσβασης σε τεχνολογίες ΑΙ, οι κοινότητες όχι μόνο αποκτούν τα εργαλεία για να αντιμετωπίσουν τις ιδιαίτερες προκλήσεις τους, αλλά επίσης αποκτούν τη δυνατότητα να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της διαμόρφωσης της τροχιάς της τεχνολογίας. Αυτή η αλλαγή παραδείγματος σηματοδοτεί μια απομάκρυνση από το ιεραρχικό και αποκλειστικό μοντέλο καινοτομίας, ωθώντας μας προς ένα μέλλον όπου τα οφέλη της τεχνολογικής προόδου μοιράζονται και το τοπίο της καινοτομίας εμπλουτίζεται από την ποικιλομορφία των φωνών που συμβάλλουν στη συλλογική αφήγηση. Ο εκδημοκρατισμός της τεχνολογίας δεν είναι απλώς ένα ευγενές ιδανικό, αλλά ένα επιτακτικό βήμα προς μια πιο δίκαιη, δημοκρατική και αλληλεπιδρούσα παγκόσμια κοινωνία.

Βασισμένη στα Κοινά Ομότιμη Παραγωγή στην εποχή της AI

Σε ένα αρκετά παρόμοιο πλαίσιο, οι ιδέες ενός άλλου ακτιβιστή και σημαντικού στοχαστή των Κοινών, του David Bollier, μας εισάγουν σε ένα μετασχηματιστικό παράδειγμα όπου τα άτομα δημιουργούν και διαχειρίζονται τους πόρους συνεργατικά. Στο όραμα του Bollier (2016) για την Βασισμένη στα Κοινά Ομότιμη Παραγωγή (ΒΚΟΠ), η AI μεταφράζεται σε μια κοινή προσπάθεια, όπου η συλλογική νοημοσύνη συγκλίνει για να προωθήσει την καινοτομία πέρα από τα συμβατικά όρια. Η σύλληψη των Κοινών τεχνητής νοημοσύνης στο πλαίσιο του Bollier υπερβαίνει τους περιορισμούς της ατομικής ιδιοκτησίας και προσφέρει μια οραματική πορεία προς την ανοιχτή συνεργασία, ανοίγοντας τις πύλες σε ένα ζωντανό οικοσύστημα συνεργατικής νοημοσύνης.

Η ΒΚΟΠ είναι στην πραγματικότητα μια συλλογική προσέγγιση όπου τα άτομα συμμετέχουν ενεργά τόσο στη δημιουργία όσο και στη διαχείριση των κοινών πόρων (Bollier, 2016). Όσον αφορά στην ΑΙ, αυτό σηματοδοτεί μια ρητή απόκλιση από τις συμβατικές δομές του αποκλειστικού ελέγχου της γνώσης και της τεχνολογίας. Αντίθετα, ο Bollier μας προσκαλεί να οραματιστούμε ένα μέλλον όπου η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης είναι μια κοινή προσπάθεια, η οποία ωθείται από την ανοιχτή ανταλλαγή γνώσης και την – χωρίς περιορισμούς –  καινοτομία. Η ΒΚΟΠ, όπως εισήχθη από τον Bollier, λειτουργεί καθ’ αυτόν τον τρόπο με βάση την αρχή της συλλογικής νοημοσύνης. Σηματοδοτεί μια απομάκρυνση από τα ιεραρχικά καπιταλιστικά μοντέλα, δίνοντας έμφαση στην ισότιμη συμμετοχή διαφορετικών φωνών στη δημιουργία και τη διαμόρφωση των τεχνολογιών. Σε αυτό το συνεργατικό οικοσύστημα, τα άτομα συνεισφέρουν όχι ως απομονωμένες οντότητες αλλά ως διασυνδεδεμένοι κόμβοι, αλληλεπιδρώντας συλλογικά με τις προκλήσεις και τις δυνατότητες που παρουσιάζουν οι τεχνολογίες ΑΙ.

Οραματίζεται λοιπόν μια κοινή τεχνητή νοημοσύνη που υπερβαίνει το να είναι μια απλή αποθήκη κοινής γνώσης. Γίνεται ένας ζωντανός και δυναμικός χώρος όπου η συλλογική ανθρώπινη νοημοσύνη συγκλίνει, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου η καινοτομία ανθίζει χωρίς τους περιορισμούς των παραδοσιακών ορίων. Το πλαίσιο του Bollier μας οδηγεί σε ένα μέλλον όπου η ανάπτυξη των τεχνολογιών ΑΙ χαρακτηρίζεται από διαφάνεια, κοινή τεχνογνωσία και συλλογική δέσμευση για την αντιμετώπιση των πιεστικών προκλήσεων της εποχής μας. Ουσιαστικά, η ομότιμη παραγωγή θέτει τις βάσεις για ένα νέο συνεργατικό ήθος όπου η συλλογική νοημοσύνη γίνεται η κινητήρια δύναμη πίσω από την εξέλιξη της τεχνολογίας. Αυτό το μετασχηματιστικό σχέδιο όχι μόνο προκαλεί τα υπάρχοντα παραδείγματα, αλλά ανοίγει επίσης το δρόμο για ένα μέλλον όπου οι απεριόριστες ανθρώπινες δυνατότητες της αξιοποιούνται μέσω της δύναμης της συνεργατικής καινοτομίας. Σε αυτήν την κοινή προσπάθεια, οι προκλήσεις της εποχής μας αντιμετωπίζονται κατά μέτωπο, καθώς η ανθρωπότητα κινητοποιείται συλλογικά για να αντιμετωπίσει τα πολύπλοκα ζητήματα που υπερβαίνουν τις ατομικές ικανότητες.

Επιπλέον, αμφισβητεί την υπάρχουσα δυναμική ισχύος και απαιτεί εκδημοκρατισμό της γνώσης καταργώντας τις ιεραρχίες που παραδοσιακά εμποδίζουν τη συμμετοχή διαφορετικών φωνών στη διαμόρφωση του μέλλοντος της τεχνητής νοημοσύνης. Καταρρίπτοντας τα εμπόδια και ενισχύοντας ένα ήθος συμμετοχικότητας, τα κοινά AI, σύμφωνα με το μοντέλο του Bollier, γίνονται σύμβολο συλλογικής ενδυνάμωσης, όπου τα οφέλη της τεχνολογικής προόδου μοιράζονται δίκαια μεταξύ των συντελεστών.

Σύνθεση: Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως Κοινό

Καθώς συνυφαίνουμε τις φιλοσοφίες της Οικολογικής Δημοκρατίας του Bookchin, της Αυτονομίας του Καστοριάδη, των Αντικαπιταλιστικών Κοινών του Caffentzis και της Βασισμένης στα Κοινά Ομότιμης Παραγωγής του Bollier, ξεδιπλώνεται μπροστά μας μια πολλαπλότητα πιθανοτήτων. Το όραμα της τεχνητής νοημοσύνης ως κοινού πόρου υπερβαίνει τη σφαίρα των ιδεαλιστικών φιλοδοξιών και αναδύεται ως ένα ρεαλιστικό μονοπάτι, που οριοθετεί ένα μέλλον όπου η τεχνολογία γίνεται υπηρέτης του κοινού καλού.

Προχωρώντας πέρα από την απλή θεωρητική συγχώνευση, αισιοδοξούμε αυτή η ανάλυση να γίνει ένα επιτακτικό κάλεσμα για δράση, το οποίο θα προσκαλέσει την κοινωνία να απελευθερωθεί από τους περιορισμούς των παρωχημένων και αποτυχημένων κυρίαρχων παραδειγμάτων. Μια προτροπή να αναγνωρίσουμε το μετασχηματιστικό δυναμικό της τεχνητής νοημοσύνης όταν αυτή διαχειρίζεται ως Κοινό και να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με την τεχνολογία με τρόπο που να δίνει προτεραιότητα στη συλλογική ευημερία.

Στοχεύουμε στην ανάδειξη της δυνατότητας μιας βαθιάς αλλαγής προοπτικής, η οποία μας ωθεί να εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους το κυρίαρχο παράδειγμα περιορίζει τον εκδημοκρατισμό της καινοτομίας και της γνώσης. Η προοπτική της τεχνητής νοημοσύνης ως κοινός πόρος είναι κατά τη γνώμη μας  μια ουσιαστική επιταγή η οποία μας προκαλεί να αξιολογήσουμε τις κοινωνικές δομές που είτε διευκολύνουν είτε εμποδίζουν αυτόν τον εκδημοκρατισμό. Το ταξίδι προς τα Κοινά της Τεχνητής Νοημοσύνης σηματοδοτεί για εμάς μια συλλογική αφύπνιση – μια αναγνώριση της τεράστιας δύναμης που κατέχει η κοινωνία όταν διατελεί στο σταυροδρόμι της τεχνολογίας με τη δημοκρατία.

Βιβλιογραφία

Bollier, D. (2016). Κοινά, μια σύντομη εισαγωγή. Βριλήσσια Αττικής: Angelus Novus.

Bookchin, M. (2016). Η Οικολογία της Ελευθερίας. Θεσσαλονίκη: Αντιγόνη.

Caffentzis, G. (2013). In letters of blood and fire: Work, machines, and the crisis of capitalism. PM Press.

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Αθήνα: Κέδρος.

Το άρθρο Δημοκρατία & ΑΙ: Η τεχνητή νοημοσύνη ως Κοινό εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Αυτό το άρθρο επιχειρεί μια πρώτη συνοπτική διερεύνηση των διασυνδέσεων μεταξύ της κλιματικής αλλαγής, της άμεσης δημοκρατίας, της αποανάπτυξης και της κοινωνικής οικολογίας. Η πολύπλοκη φύση της κλιματικής κρίσης απαιτεί καινοτόμες και ολοκληρωμένες λύσεις, οι οποίες θα λαμβάνουν υπόψη τις κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές διαστάσεις που διαιωνίζουν τις κυρίαρχες νεοφιλελεύθερες μη – βιώσιμες πρακτικές. Εξετάζοντας τις δυνατότητες της άμεσης δημοκρατίας και των αρχών της κοινωνικής οικολογίας, στοχεύουμε να προτείνουμε μια πορεία προς τη βιώσιμη αποανάπτυξη που δίνει προτεραιότητα στο περιβάλλον και ενδυναμώνει τις τοπικές κοινωνίες.

Η κλιματική αλλαγή είναι μια από τις πιο πιεστικές προκλήσεις του 21ου αιώνα, με εκτεταμένες συνέπειες για την ανθρωπότητα και τον πλανήτη. Οι παραδοσιακές προσεγγίσεις για τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής έχουν συχνά επικεντρωθεί σε τεχνολογικές λύσεις και κάθετες πολιτικές από πάνω προς τα κάτω. Ωστόσο, αυτές οι προσεγγίσεις παραμελούν τα υποκείμενα κοινωνικοπολιτικά συστήματα που οδηγούν την οικολογική υποβάθμιση και την άνιση ανάπτυξη. Αυτό το άρθρο υποστηρίζει ένα εναλλακτικό πλαίσιο που δίνει έμφαση στην άμεση δημοκρατία και την κοινωνική οικολογία για την ολιστική αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

Κατανόηση της κλιματικής αλλαγής και των επιπτώσεών της

Η επιστημονική συναίνεση για την κλιματική αλλαγή είναι αδιαμφισβήτητη: οι ανθρώπινες δραστηριότητες, ιδιαίτερα η καύση ορυκτών καυσίμων και η αποψίλωση των δασών, έχουν οδηγήσει σε αύξηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, με αποτέλεσμα την υπερθέρμανση του πλανήτη. Οι συνέπειες περιλαμβάνουν άνοδο της στάθμης της θάλασσας, ακραία καιρικά φαινόμενα, διαταραχές στα οικοσυστήματα και απειλές για την επισιτιστική ασφάλεια. Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει δυσανάλογα τις ευάλωτες κοινότητες, επιδεινώνοντας τις κοινωνικές ανισότητες.

Οι περιορισμοί της συμβατικής ανάπτυξης

Τα συμβατικά αναπτυξιακά πρότυπα, με γνώμονα τα καπιταλιστικά μοντέλα ανάπτυξης, έχουν συμβάλει σημαντικά στην κλιματική αλλαγή και στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Οι εξορυκτικές βιομηχανίες, η υπερκατανάλωση και η υπερβολική εκμετάλλευση των πόρων έχουν οδηγήσει σε οικολογική υπέρβαση. Αυτό το μοντέλο ανάπτυξης δίνει προτεραιότητα στην οικονομική ανάπτυξη έναντι της κοινωνικής και οικολογικής ευημερίας, διαιωνίζοντας έτσι έναν μη βιώσιμο κύκλο.

Αγκαλιάζοντας την αποανάπτυξη ως εναλλακτική λύση

Η αποανάπτυξη, σε αντίθεση με τη συμβατική ανάπτυξη, δίνει έμφαση στη σκόπιμη μείωση της οικονομικής απόδοσης και της κατανάλωσης για την επίτευξη οικολογικής ισορροπίας. Στόχος της είναι να απομακρυνθεί η κοινωνία από το πρότυπο που προσανατολίζεται στην ανάπτυξη και να προωθήσει βιώσιμα μέσα διαβίωσης, ενώ παράλληλα να αντιμετωπίσει τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Με αυτόν τον τρόπο, η απο-ανάπτυξη επιδιώκει να ευθυγραμμίσει τις ανθρώπινες κοινωνίες με τα οικολογικά όρια.

Ο ρόλος της άμεσης δημοκρατίας στην περιβαλλοντική δράση

Η άμεση δημοκρατία αναφέρεται σε μια μορφή διακυβέρνησης όπου οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, παρακάμπτοντας τις αντιπροσωπευτικές δομές. Η άμεση δημοκρατία εξουσιοδοτεί τις τοπικές κοινότητες να διαμορφώνουν πολιτικές για το κλίμα που είναι συναφείς με την εκάστοτε γεωγραφία και έχουν περιβαλλοντική συνείδηση. Με τη συμμετοχή των πολιτών στη δράση για το κλίμα, ενθαρρύνονται οι πρωτοβουλίες από τα κάτω και ενισχύεται το αίσθημα ευθύνης απέναντι στην οικολογική διαχείριση.

Κοινωνική Οικολογία: Η γεφύρωση περιβάλλοντος και κοινωνίας

Η κοινωνική οικολογία, μια ολιστική οικολογική φιλοσοφία που αναπτύχθηκε από τον Murray Bookchin, δίνει έμφαση στη διασύνδεση οικολογικών, κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων. Υποστηρίζει αποκεντρωμένες και ισότιμες δομές που προάγουν την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, την κοινωνική δικαιοσύνη και την άμεση δημοκρατία. Η ενσωμάτωση των αρχών της κοινωνικής οικολογίας με τη δράση για το κλίμα μπορεί να ενισχύσει τη συλλογική ευθύνη για το περιβάλλον και να αμφισβητήσει τα εκμεταλλευτικά συστήματα.

Η εφαρμογή των αρχών της άμεσης δημοκρατίας και της κοινωνικής οικολογίας στη δράση για το κλίμα δεν είναι βέβαια χωρίς προκλήσεις. Αυτές περιλαμβάνουν την αντίσταση από τις παγιωμένες κυρίαρχες δομές ισχύος, την έλλειψη συνειδητοποίησης και τους περιορισμούς των πόρων. Ωστόσο, η αναγνώριση του μετασχηματιστικού δυναμικού της αποκεντρωμένης λήψης αποφάσεων μπορεί να οδηγήσει σε ανθεκτικές λύσεις με γνώμονα την κοινότητα.

Συμπέρασμα

Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής απαιτεί μια αλλαγή παραδείγματος προς τη βιώσιμη αποανάπτυξη, η οποία δίνει προτεραιότητα στην περιβαλλοντική ευημερία και την κοινωνική ισότητα. Η ενσωμάτωση των αρχών της άμεσης δημοκρατίας και της κοινωνικής οικολογίας στη δράση για το κλίμα μπορεί να εξουσιοδοτήσει τις κοινότητες να αναλάβουν το μέλλον τους και να αντιμετωπίσουν συλλογικά την κλιματική κρίση. Με τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης μεταξύ των ανθρώπινων κοινωνιών και του περιβάλλοντος, ένα πιο αρμονικό και βιώσιμο μέλλον μπορεί να γίνει εφικτό.

Το άρθρο Κλιματική αλλαγή, Άμεση Δημοκρατία και Αποανάπτυξη: Προς μια προσέγγιση Κοινωνικής Οικολογίας εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.