Σκέψεις για την κοινωνική θέσμιση της ταυτότητας

Πρώτη δημοσίευση: Αυτολεξεί

Τι σημαίνει “άντρας”; Τι σημαίνει “γυναίκα”; Και από πού προκύπτουν αυτές οι σημασίες;

Βασική μου θέση είναι πως η παραδοχή ότι το φύλο είναι βιολογικά δεδομένο – δηλαδή ότι κάποιος “είναι” γυναίκα ή άντρας από τη φύση του – αποτελεί μια ιδεολογική σύμβαση.

Δεν εννοώ τα γεννητικά όργανα, ναι;

Η αρρενωπότητα και η θηλυκότητα δεν προκύπτουν αυτόματα από το σώμα και τη βιολογία του, αλλά είναι ρόλοι, συμβάσεις και κανόνες, που λειτουργούν μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά και ιστορικά πλαίσια και έχουν θεσμιστεί φαντασιακά. Ο άνθρωπος γεννιέται με σώμα, όχι με ταυτότητα. Ή, για να θυμηθούμε τη Σιμόν ντε Μποβουάρ: “Γυναίκα δεν γεννιέσαι, γίνεσαι”. Αυτό στην πραγματικότητα σημαίνει ότι δεν είναι η φύση που παράγει την κοινωνία, αλλά η κοινωνία που παράγει την έννοια της “φύσης”.

Ο ρόλος της γυναίκας (και του άνδρα βεβαίως) στην κοινωνία δεν είναι βιολογικά καθορισμένος, αλλά διαμορφώνεται από κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Όταν λοιπόν επικαλούμαστε τη “φύση” για να εξηγήσουμε κληρονομημένες ιεραρχίες, διακρίσεις και ρόλους, στην πραγματικότητα δεν περιγράφουμε βιολογικές διαφορές που είναι τάχα ουδέτερες ως επιστημονικές, αντίθετα νομιμοποιούμε μια υπάρχουσα κοινωνική εξουσία. Για παράδειγμα η φράση “η γυναίκα είναι έτσι γιατί έτσι είναι η φύση της” δεν αντλεί το κύρος της από την επιστήμη, αλλά από τη φαντασιακή ανάγκη να παρουσιάζεται ως τέτοια και κατά συνέπεια να παρουσιάζεται και η εξουσία ως αναπόφευκτη.

Η έννοια της ιεραρχίας είναι κεντρική εδώ, καθώς δεν μιλάμε απλώς για διαφορετικούς ρόλους ή χαρακτηριστικά, αλλά για μια δομή ανισότητας: ο άντρας πχ, θεωρείται εγγενώς πιο λογικός, πιο δυναμικός, καταλληλότερος για ηγεσία και η γυναίκα αντίστοιχα πιο συναισθηματική, πιο τρυφερή, άρα καταλληλότερη για φροντίδα, παθητικότητα ή υποστήριξη. Αυτή είναι η ουσία της πατριαρχικής ιεραρχίας: μια εξουσιαστική σχέση που μεταμφιέζεται σε φυσική τάξη πραγμάτων. Ο Μπουρντιέ το έχει περιγράψει με ακρίβεια όταν λέει πως η κοινωνική τάξη παρουσιάζεται ως φυσική τάξη και έτσι, η τάξη των φύλων μεταμφιέζεται σε φυσική διαφοροποίηση.

Τώρα η τρανς ταυτότητα – γιατί από εκεί ξεκίνησε η παρούσα συλλογιστική – δεν απειλεί τη “φύση”, γιατί το φύλο ποτέ δεν ήταν φυσικό.

Η ίδια η ύπαρξη τρανς ατόμων αποκαλύπτει το ρήγμα στην αφήγηση περί “φυσικής τάξης”, και αναδεικνύει τη δυνατότητα του ανθρώπου να αυτονομηθεί απέναντι σε κοινωνικά στερεότυπα. Όπως έγραφε ο Φουκώ, η εξουσία δεν χρειάζεται πια να καταστέλλει, αντίθετα πλέον οργανώνει το κανονικό, παράγει υποκείμενα, μας μαθαίνει να “είμαστε” αυτό που περιμένει. Η τρανς εμπειρία, λοιπόν, διασαλεύει το κανονικό. Δεν επιβάλλει κάτι καινούργιο, απλώς μας αναγκάζει να δούμε το παλιό ως αυθαίρετο.

Άρα το κρίσιμο δεν είναι να βγάλουμε απόφαση ποιος είναι πραγματικά γυναίκα ή άντρας. Το ερώτημα είναι ποιες φαντασιακές κατασκευές αρνούμαστε να εγκαταλείψουμε και γιατί. Τι κρύβεται πίσω από την εμμονή σε έναν “αληθινό” ορισμό; Η ανάγκη για βεβαιότητες; Ο φόβος απέναντι στην αστάθεια του κόσμου; Ο φόβος στην ελευθερία του άλλου;

Ο Ντεριντά έχει πει πως κάθε ταυτότητα θεμελιώνεται σε μια διαφορά και σε μια καταστολή. Αυτό που αποκαλούμε “γυναίκα” είναι πάντοτε μια αποκλειστική αναπαράσταση, μια αφήγηση που αφήνει κάτι απ’ έξω. Η τρανς φωνή μάς φέρνει αντιμέτωπους με αυτό που έχει αποκλειστεί – και η αντίδραση μας είναι ηθικός πανικός. Απειλή για την κανονικότητα, ακόμη και από άτομα του φεμινιστικού κινήματος.

Όμως τελικά, αν θέλουμε να λεγόμαστε ελεύθεροι, τότε μήπως πράγματι αυτή την κανονικότητα οφείλουμε να την απειλούμε; Και όχι απλώς εργαλειακά – όχι σαν μια τακτική ανατροπής ή μια μόδα αποδόμησης. Αλλά οντολογικά. Όχι επειδή έχουμε κάτι “να κερδίσουμε”, αλλά επειδή η ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει εντός κανονικοτήτων που θεσμίζονται έξω από εμάς, χωρίς εμάς, εναντίον μας.

ΔΙΕΥΚΡΙΝΗΣΗ

Το κείμενο δεν εξαιρεί την τρανς ταυτότητα από την κοινωνική κατασκευή, ούτε την παρουσιάζει ως “αληθινή” σε αντίθεση με μια “ψεύτικη” cis ταυτότητα. Το αντίθετο: υποστηρίζει ότι καμία ταυτότητα φύλου δεν είναι φυσική, και άρα ούτε η τρανς.

Αυτό που καθιστά την τρανς εμπειρία πολιτικά και φιλοσοφικά σημαντική είναι ότι:

α) εκθέτει τη φυσικοποιημένη ψευδαίσθηση του “κανονικού” φύλου,

β) διασαλεύει την τάξη που εμφανίζεται ως αυτονόητη,

γ) υπογραμμίζει ότι όλες οι ταυτότητες είναι αποτέλεσμα λόγου, εξουσίας και κοινωνικών πλαισίων.

Δεν θεοποιώ την τρανς ταυτότητα, απλώς την αναγνωρίζω ως πολιτικό γεγονός που αποκαλύπτει την κατασκευασμένη φύση όλων των ταυτοτήτων.