Η δολοφονία του Μπράιαν Τόμσον, CEO της UnitedHealthcare, αποτελεί αφορμή για να ανοίξουν νέες συζητήσεις που αφορούν τη φύση της επαναστατικής δράσης και τις μεθόδους κοινωνικής αλλαγής. Ο Τόμσον, ως σύμβολο της βαρβαρότητας ενός συστήματος που ιεραρχεί το κέρδος πάνω από την ανθρώπινη ζωή, υπήρξε στόχος ενός ακραίου και ατομικιστικού μέσου αντίστασης. Όμως, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε αυτήν την πράξη επαναστατική; Η απάντηση μπορεί να βρεθεί σε μια ενδελεχή ανάλυση της σχέσης μεταξύ σκοπού και μέσων, καθώς και στη διερεύνηση της  έννοιας της δημιουργικής διάστασης της επανάστασης.

Η αναπαραγωγή της εξουσιαστικής λογικής

Η πράξη του δολοφόνου, Μαντζιόνε, δεν αποτελεί παρά την αντανάκλαση της εργαλειακής λογικής που κυριαρχεί στο καπιταλιστικό σύστημα. Αυτή η λογική, σύμφωνα με την κριτική θεωρία και στοχαστές όπως ο Χορκχάιμερ και ο Αντόρνο, χαρακτηρίζεται από την απομάκρυνση της ηθικής από τη διαδικασία της πράξης. Η εργαλειακή σκέψη μετατρέπει τον άνθρωπο σε άβουλο μέσο, υποβαθμίζοντας την ίδια τη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης. Εξάλλου, σύμφωνα με στοχαστές όπως ο Μαρκούζε, ο ίδιος ο καπιταλισμός είναι αυτός που στην προσπάθειά του να μεγιστοποιήσει την απόδοση, προωθεί μια κουλτούρα που αγνοεί την εγγενή αξία του ανθρώπου.

Η βία του Μαντζιόνε, στο όνομα της δήθεν αντίστασης, εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο. Ο σκοπός, δηλαδή η υποτιθέμενη αποδόμηση ενός απάνθρωπου συστήματος, αγιάζει τα μέσα, καθιστώντας τη δολοφονία αποδεκτή. Ωστόσο, ως σκεπτόμενα υποκείμενα, δεν μπορούμε παρά να αντιληφθούμε ότι ο σκοπός και τα μέσα είναι αλληλένδετα. Τα μέσα που βασίζονται στη βία δεν μπορούν να δημιουργήσουν ελευθερία. Αντίθετα, προωθούν τον φόβο, την καταπίεση και την αναπαραγωγή της ίδιας λογικής κυριαρχίας που ισχυρίζονται ότι απορρίπτουν.

Η αποτυχία σύλληψης της δημιουργικής διάστασης της επαναστατικής διαδικασίας

Η επανάσταση δεν είναι μια διαδικασία καταστροφής. Ή τουλάχιστον δεν είναι μονάχα ή κατά κύριο λόγο αυτό. Είναι, πρωτίστως, μια δημιουργική πράξη που στοχεύει στη θεμελίωση νέων θεσμών και αξιών. Ο Καστοριάδης, στη «Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας», τόνισε αυτό ακριβώς το πράγμα∙ η κοινωνική αλλαγή προϋποθέτει την ανάδυση ενός νέου φαντασιακού, το οποίο υπερβαίνει τα παλιά πρότυπα εξουσίας. Η δολοφονία του Τόμσον και του κάθε Τόμσον, αποτυγχάνει παταγωδώς να προτείνει ή να θεμελιώσει οποιοδήποτε θετικό εναλλακτικό όραμα. Αντίθετα, τέτοιες πράξεις λειτουργούν ως εργαλείο για την ενίσχυση της υφιστάμενης καταστολής, παρέχοντας στο κυρίαρχο σύστημα το άλλοθι του φόβου.

Η σπουδαία πολιτική φιλόσοφος, Χάνα Άρεντ, στο «Περί βίας» βλέπει με τη σειρά της τη βία ως ένα μέσο που πάντα υπονομεύει την αληθινή πολιτική δημιουργία. Σε αυτό το πλαίσιο, η πράξη του Μαντζιόνε δεν αποτελεί πολιτική δράση, καθώς στερείται της αναγκαίας συλλογικότητας και της δυνατότητας να εμπνεύσει θετικές αλλαγές. Ήταν μια πράξη εργαλειακής λογικής, εγκλωβισμένη σε έναν κύκλο αυταρχισμού και καταστροφής.

Η τάση να ηρωοποιούνται τέτοιες πράξεις από μεγάλο μέρος του ευρύτερου κινήματος, είναι εξίσου προβληματική. Στη φιλοσοφία της αυτονομίας, η ηρωολατρία αποτελεί μορφή εξουσίας η οποία υπονομεύει τη συλλογική δημιουργία. Όπως κατέδειξε ο Νίτσε, στην κριτική του για την ηθική των δούλων, η εξύψωση του ήρωα οδηγεί στην αναπαραγωγή των δομών εξάρτησης. Η επανάσταση προς μια αυτόνομη, δημοκρατική κοινωνία, δεν μπορεί να βασίζεται σε «μεγάλους άνδρες» αλλά στη συνειδητή συλλογική κοινωνική αυτοθέσμιση.

Η ηρωοποίηση του Μαντζιόνε, επομένως, είναι η αποδοχή ενός αυταρχικού μοντέλου για την αλλαγή που αντίκειται στη δημοκρατική διαδικασία. Οι πράξεις ατομικής εκδίκησης, όσο φαντεζί κι αν φαίνονται σε κάποιους, δεν αποτελούν την ουσία της επαναστατικής διεργασίας. Η πραγματική επανάσταση είναι μια συλλογική προσπάθεια που απορρίπτει τη βία και αναδεικνύει τη δημιουργικότητα ως θεμελιώδη αρχή.

Η αναποτελεσματικότητα της βίας και το φαντασιακό του καπιταλισμού

Επιπλέον, η δολοφονία του Τόμσον αποτυγχάνει όχι μόνο ηθικά, αλλά και στρατηγικά. Ο καπιταλισμός, όπως έχει αναλύσει ο ίδιος  ο Μαρξ, είναι ένα σύστημα που ενσωματώνει και αφομοιώνει τη βία, μετατρέποντάς την σε εργαλείο ενίσχυσης της κυριαρχίας του. Η δολοφονία ενός ατόμου, όσο συμβολική κι αν είναι, δεν θίγει τις θεσμικές και φιλοσοφικές βάσεις του συστήματος. Αντίθετα, ενισχύει το φαντασιακό της ασφάλειας, το οποίο χρησιμοποιείται για να νομιμοποιηθεί η καταστολή.

Απαιτείται λοιπόν η ριζική αλλαγή του φαντασιακού που θεμελιώνει την κοινωνία. Η αλλαγή αυτή δεν είναι στιγμιαία, ούτε αποτέλεσμα ατομικών πράξεων. Είναι μια συνεχής διαδικασία που απαιτεί τη συμμετοχή και τη συνείδηση των πολλών. Η δολοφονία του Τόμσον δεν ήταν επαναστατική γιατί δεν αμφισβήτησε ούτε στο ελάχιστο τις δομές που τον ανέδειξαν. Αντίθετα, τις ενίσχυσε, προσφέροντας στο σύστημα νέους λόγους και άλλοθι για καταστολή.

Η πραγματική επανάσταση είναι μια προεικονιστική διαδικασία δημιουργίας πολιτικής (Ζαπατίστας)

Η ελευθερία, αυτή η αρκετά αυθαίρετη  έννοια, δεν είναι μονάχα η απουσία καταπίεσης, ούτε η δυνατότητα να σκοτώνεις τον ταξικό εχθρό, αλλά η ενεργός συμμετοχή στη διαμόρφωση της κοινωνίας. Αυτό σημαίνει ότι η επανάσταση πρέπει να επικεντρώνεται στη θεμελίωση νέων θεσμών, στη δημιουργία μιας κοινωνίας που βασίζεται στην αυτονομία και την αλληλεγγύη. Η βία είναι το εργαλείο εκείνων που δεν μπορούν να φανταστούν κάτι πέρα από την καταστροφή. Η αληθινή επανάσταση είναι η απόρριψη αυτής της λογικής και η υιοθέτηση μιας δημιουργικής στάσης που αναγνωρίζει ότι η αλλαγή δεν είναι απλώς η κατάργηση του παλιού, αλλά η δημιουργία του νέου.

Σε αυτό  το πλαίσιο, εισάγεται η έννοια της προεικόνισης. Η προεικόνιση, ως έννοια και πρακτική, αποτελεί τον πυρήνα της πραγματικής επαναστατικής δράσης, απορρίπτοντας τη βία και αναδεικνύοντας τη δημιουργικότητα. Οι Ζαπατίστας του Μεξικού αποτελούν ένα ζωντανό παράδειγμα αυτής της φιλοσοφίας. Αντί να περιοριστούν σε πράξεις εκδίκησης ή καταστροφής, δημιούργησαν αυτόνομες κοινότητες βασισμένες στις αρχές της άμεσης δημοκρατίας, της ισότητας και της συλλογικής συμμετοχής.

Η δράση τους, αν και περιελάμβανε ένοπλη αντίσταση στην αρχή, εξελίχθηκε σε μια συνεχή διαδικασία προεικόνισης ενός εναλλακτικού μοντέλου κοινωνίας. Όπως τονίζουν και οι ίδιοι, η επανάστασή τους δεν αποσκοπεί απλώς στην ανατροπή του υφιστάμενου καθεστώτος, αλλά στη θεμελίωση μιας νέας ζωής που ενσωματώνει την αξιοπρέπεια, τη συνεργασία και τη φροντίδα για τη φύση. Αυτό το όραμα αναδεικνύει πώς η επανάσταση μπορεί να είναι δημιουργική και να εμπνέει συλλογικότητα, αντί να ενισχύει τη λογική του ανταγωνισμού και της κυριαρχίας που διέπει το καπιταλιστικό φαντασιακό.

Αντίθετα από τη δολοφονία του Τόμσον, η οποία ενίσχυσε τις υπάρχουσες δομές καταπίεσης, η προεικόνιση των Ζαπατίστας προσφέρει ένα πρότυπο για το πώς οι κοινωνικές αλλαγές μπορούν να προκύψουν μέσα από συλλογικές, δημιουργικές και μη βίαιες διαδικασίες.

Δείτε ακόμα: Πολιτική ανυπακοή και το πρόταγμα της Άμεσης Δημοκρατίας

Το άρθρο Δολοφονία CEO και η φύση της επαναστατικής δράσης εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ κοινωνικής μεταβολής και κινημάτων, θεωρούμε σκόπιμο να επισκεφτούμε το θεωρητικό υπόβαθρο πίσω από τις συνιστώσες. Όσον αφορά στα κοινωνικά κινήματα, ο Raschke, δηλώνει ρητά, ότι αυτά επιδιώκουν την κοινωνική μεταβολή μέσα από εξωθεσμικές μορφές δράσης και οργάνωσης ως κινητοποιημένα συλλογικά υποκείμενα με συλλογική συνείδηση (Καβουλάκος, 2018). Οι Della Porta & Diani (2010), προσθέτουν ότι τα κινήματα αποτελούν κοινωνικές διαδικασίες, οι οποίες κινητοποιούν τους δρώντες σε συλλογικές δράσεις, έναντι προσδιορισμένων αντιπάλων. Οι δρώντες αυτοί συνδέονται με δίκτυα και μοιράζονται μια συλλογική ταυτότητα. Ο Neveu (2010) από τη μεριά του, βλέπει επίσης στα κινήματα τη διεκδίκηση μέσω της συλλογικής δράσης (με τις όποιες προβληματικές υπάρχουν κατά τον συγγραφέα γύρω από τον όρο), αλλά και την πολιτική διάσταση στην εκδήλωση διαμαρτυρίας εναντίον του αντίπαλου μέρους. Τέλος ο Tilly, σημειώνει τις διεκδικήσεις προς τις αρχές, τη σημασία της συλλογικής δράσης, αλλά και των συλλογικών αποδείξεων αξιοσύνης, ενότητας, πολυάριθμου και αφοσίωσης (Καβουλάκος & Γριτζάς, 2015). Κοινός παρονομαστής λοιπόν διαφαίνεται η σχέση μεταξύ συλλογικής ταυτότητας και συλλογικής δράσης.

Σύμφωνα με το λειτουργιστικό μοντέλο ανάλυσης της συλλογικής συμπεριφοράς, μια μια επιτυχημένη κοινωνία έχει μια σταθερή κοινωνική δομή, στην οποία διαφορετικοί θεσμοί εκτελούν μοναδικές λειτουργίες που συμβάλλουν στη διατήρηση του συνόλου – με τον ίδιο τρόπο που τα διαφορετικά όργανα του σώματος εκτελούν διαφορετικές λειτουργίες για να διατηρήσουν έναν άνθρωπο υγιή. Σε μια επιτυχημένη κοινωνία, για παράδειγμα η ζωή είναι οργανωμένη έτσι ώστε η οικογένεια να έχει τον ρόλο της κοινωνικοποίησης και της κάλυψης των συναισθηματικών και βιολογικών αναγκών των παιδιών, το σχολείο έχει την αρμοδιότητα να τα διδάξει ευρύτερες γνώσεις και δεξιότητες της ζωής και οι χώροι εργασίας είναι εκεί που συμβάλλουμε όλοι στην οικονομία.

Το λειτουργιστικό μοντέλο σύντομα κρίθηκε ανεπαρκές και αποτυχημένο στην ανάλυση της συλλογικής συμπεριφοράς και με αυτή την αφορμή διαμορφώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στις ΗΠΑ, η Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων. Μια προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία, τα κινήματα πρέπει να αναλυθούν στο πλαίσιο της κοινωνίας της αφθονίας, ως μηχανισμοί της πολιτικής αγοράς (Ψημίτης, 2011). Η προσέγγιση επικεντρώνεται, με κοινωνιολογικές μεταβλητές, στα κινήματα καθαυτά και όχι στις ανισορροπίες που παράγει το σύστημα. Υποστηρίζει ότι η επιτυχία τους έχει άμεση εξάρτηση τόσο από τους διαθέσιμους πόρους (άυλους και υλικούς) όσο και από την ικανότητα χρήσης τους. Οι δρώντες ως ορθολογικά υποκείμενα, σχηματίζουν επιδιώξεις και έχουν συμφέροντα (Σερντεδάκις, 2006), τα οποία πηγάζουν ακριβώς από την επιθυμία τους για δίκαιη κατανομή των πόρων. Προκειμένου να επιτύχουν τις επιδιώξεις τους, διαμορφώνουν ένα συλλογικό πράττειν, το οποίο σύμφωνα με τον Tilly (2004), μπορεί να εξηγηθεί από την αλληλεγγύη και το βαθμό οργάνωσης των κινημάτων.

Παράλληλα, την ίδια περίοδο στην Ευρώπη, εμφανίζονται οι θεωρίες για τα Νέα Κοινωνικά Κινήματα, που ήρθαν ως απόρροια του Μάη του ’68. Η θεωρία αναπτύσσεται ως απάντηση στην μαρξική παράδοση που βλέπει τα κινήματα ως αποτέλεσμα της ταξικής σύγκρουσης, λόγω των ανισοτήτων που παράγει ο οικονομισμός του φιλελεύθερου καπιταλισμού. (Ψημίτης, 2011). Τα ΝΚΚ και οι θεωρητικοί τους (Melucci, Habermas, Touraine, Offe), δεν βλέπουν την κινηματική δράση ως έκφραση δομικών ταξικών συνθηκών, αντίθετα αμφισβητούν όλες τις διαστάσεις της καταπίεσης στο κοινωνικό, το πολιτικό και το οικονομικό (Ψημίτης, 2011). Εξεγείρονται ενάντια στην πατριαρχία, στην αυθεντία, στον ρατσισμό, στον πόλεμο κλπ., αμφισβητώντας τόσο τον φιλελεύθερο καπιταλισμό, όσο και τα γραφειοκρατικά καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ως μια σύνθεση αντίστασης και δημιουργίας, αναπτύσσουν μια ποικιλία ριζοσπαστικών μη-βίαιων δράσεων, που περιλαμβάνει από καταλήψεις στέγης μέχρι κέντρα κακοποιημένων γυναικών, οδηγώντας έτσι στη διαμόρφωση ενός πολυποίκιλου χώρου εναλλακτικών εγχειρημάτων (Καβουλάκος & Γριτζάς, 2015). Παρατηρείται επιπλέον, η προσπάθεια κατασκευής νοήματος στην καθημερινότητα, μέσα από νέα πολιτιστικά προτάγματα, με την έμφαση να δίνεται στη δημιουργία εναλλακτικών συλλογικών ταυτοτήτων, οι οποίες ενδιαφέρονται για αυτοδιαχείριση και αυτονομία. Ο τρόπος να επιτευχθούν αυτά, είναι η δημιουργία πολιτικής που θα διεκδικήσει θεσμικές αλλαγές. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1978), περιγράφει χαρακτηριστικά το επαναστατικό πρόταγμα, σαν την ιδέα μιας κοινωνίας αυτόνομης, δηλαδή αυτοδιευθυνόμενης και αυτοθεσμιζόμενης.

Κλείνοντας, με μια συνεκτική διάθεση μεταξύ των θεωριών, συμπεραίνουμε ότι τα κινήματα είναι ταυτόχρονα εκφάνσεις αλλά και φορείς για την κοινωνική μεταβολή. Δεν είναι απλώς εργαλεία διεκδίκησης μέσω διαμαρτυρίας. Πολύ παραπάνω, αποτελούν χώρους μέσα στους οποίους τα κινητοποιημένα υποκείμενα επανανοηματοδοτούν την κοινωνική ζωή και τους εαυτούς τους και αναζητούν αξίες όπως η ηθική, η αλληλεγγύη, ο συνεργατισμός, η χειραφέτηση κ.ο.κ. Στο πλαίσιο αυτό και ερχόμενοι στο σήμερα, οι προεικονιστικές πολιτικές στα κινήματα, δεν ξεχωρίζουν τα μέσα από τους σκοπούς, αντίθετα οικοδομούν σε μικροκλίμακα την πραγμάτωση της αλλαγής στο εδώ και στο τώρα,  με τη δράση και το αποτέλεσμα να είναι αξεχώριστα μεταξύ τους (Ψημίτης, 2017). Τέτοια παραδείγματα αποτελούν οι αναρχικές ομάδες, το κίνημα αυτοδιαχείρισης κατειλημμένων εργοστασίων (π.χ. ΒΙΟΜΕ), τα εγχειρήματα Κοινωνικής & Αλληλέγγυας Οικονομίας κλπ. Εγχειρήματα δηλαδή που με τις αρχές, τις αξίες, τις διαδικασίες, τις πρακτικές και τη συνολική τους ταυτότητα και δράση πράττουν τα ίδια την κοινωνική μεταβολή που επιθυμούν.

Βιβλιογραφία

Della Porta, D. & Diani, M. (2010). Κοινωνικά Κινήματα: Μια εισαγωγή. Αθήνα: Κριτική.

Καβουλάκος, Κ.-Ι. (2018). Ο ορισμός των κοινωνικών κινημάτων με βάση τον Joachim Raschke.

Καβουλάκος, Κ. I., & Γριτζάς, Γ. (2015). Εναλλακτικοί Οικονομικοί και Πολιτικοί Χώροι. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών- Κάλλιππος.

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Αθήνα: Κέδρος.

Neveu, E. (2010). Κοινωνιολογία των κοινωνικών κινημάτων και ιστορίες κινημάτων από το Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Αθήνα: Σαββάλας.

Σερντεδάκις, Ν. (2006). Η θεωρία για τα κοινωνικά κινήματα και τη συλλογική δράση. Η συμβολή του Στέλιου Αλεξανδρόπουλου. Social Cohesion and Development, 1(2), 95-103.

Tilly, C. (2004). Social Movements. London: Paradigm Publishers.

Ψημίτης, Μ. (2011). Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα. Αθήνα: Εκδόσεις Διάδραση.

Ψημίτης, Μ. (2017). Κοινωνικά κινήματα στην καθημερινή ζωή. Αθήνα: Εκδόσεις Τζιόλα.

 

Το άρθρο Κοινωνικά Κινήματα & Κοινωνική Μεταβολή εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.