Σε μερικές ημέρες από σήμερα, στις 28 Φεβρουαρίου 2025, ακριβώς δύο χρόνια μετά το κυβερνητικό έγκλημα στα Τέμπη, εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες αναμένεται να βγουν στους δρόμους σε μια πανελλαδική διαμαρτυρία κατά της κυβέρνησης. Το τραγικό δυστύχημα, το οποίο κόστισε τη ζωή σε 57 ανθρώπους, έχει γίνει σύμβολο της κρατικής ανεπάρκειας και της ατιμωρησίας των ελίτ. Η γενικευμένη αγανάκτηση, όπως είναι λογικό, έχει αναζωπυρώσει συζητήσεις σχετικά με τη σταθερότητα της κυβέρνησης, αλλά και την ανάγκη για βαθιές πολιτικές αλλαγές. Αν όμως η κυβέρνηση Μητσοτάκη κλονιστεί ή τελικά πέσει, τι μπορούμε να κάνουμε εμείς για να μην επιστρέψουμε απλώς σε μια ανακύκλωση της εξουσίας, αλλά να προωθήσουμε μια πραγματική δημοκρατία; Ας τα δούμε με τη σειρά.

1. Είναι πιθανή η πτώση της κυβέρνησης;

Η πολιτική κρίση στην Ελλάδα βαθαίνει, με διαδοχικά σκάνδαλα, γενικευμένη κοινωνική αναταραχή και διογκούμενη δυσαρέσκεια. Η κυβέρνηση έχει χάσει σε συντριπτικό βαθμό την εμπιστοσύνη της κοινωνίας – ακόμα και μεγάλου μέρους των ίδιων των ψηφοφόρων της –  αλλά η πτώση της δεν είναι αυτονόητη. Οι πολιτικοί μηχανισμοί, η διαπλοκή και ο έλεγχος των ΜΜΕ από την εξουσία συντηρούν ακόμη μια επίφαση σταθερότητας. Παράλληλα, η ανίκανη αντιπολίτευση δεν έχει καταφέρει να διαμορφώσει ένα σαφές και ελκυστικό εναλλακτικό σχέδιο εξουσίας. Προκειμένου λοιπόν το ενδεχόμενο της πτώσης να γίνει πιο ρεαλιστικό, η κοινωνική πίεση πρέπει να λάβει μαζικές και συνεχείς διαστάσεις, με συνεχή κινητοποίηση και κλιμάκωση της αντίδρασης.

Από τη μεριά της, η κυβέρνηση βρίσκεται ήδη σε πρωτοφανή για την αλαζονεία της πανικό. Στελέχη της, όπως η φωνακλάδικη καρικατούρα που ονομάζεται Άδωνις Γεωργιάδης, εμφανίζονται στα τηλεοπτικά πάνελ σε κατάσταση υστερίας, ουρλιάζοντας κυριολεκτικά ότι χωρίς τον Μητσοτάκη «η χώρα θα καταρρεύσει». Αυτό ακριβώς δείχνει το φόβο τους. Παράλληλα, η κρατική προπαγάνδα προσπαθεί να διατηρήσει την εικόνα της σταθερότητας, ενώ η δικαστική και επικοινωνιακή συγκάλυψη του εγκλήματος στα Τέμπη συνεχίζεται με κάθε τρόπο. Οι αποκαλύψεις όμως για τις ευθύνες της κυβέρνησης, οι οποίες συστηματικά αγνοήθηκαν ή «μπαζώθηκαν», ενισχύουν τα αισθήματα αδικίας και οργής στην κοινωνία, κόβοντας το οξυγόνο του Μητσοτάκη και της συμμορίας του.

Αν οι κινητοποιήσεις πάρουν μορφή γενικευμένης αντίστασης, με απεργίες, αποκλεισμούς και συνεχή πίεση, τότε είναι δεδομένο ότι η κυβερνητική σταθερότητα θα κλονιστεί ανεπανόρθωτα. Το ερώτημα που εγείρεται εδώ δεν είναι μόνο αν θα πέσει η κυβέρνηση, αλλά ποια κοινωνική δύναμη θα είναι αυτή που θα καθορίσει την επόμενη ημέρα.

2. Τι μάθαμε από την εμπειρία των Πλατειών του 2011;

Το 2011, το κίνημα των Πλατειών, αυτό που κακώς ονομάζεται κίνημα των «αγανακτισμένων», έδειξε ότι η λαϊκή αυτενέργεια μπορεί να ανατρέψει το πολιτικό σκηνικό. Χιλιάδες άνθρωποι, έξω από κόμματα και θεσμούς, συζήτησαν, αυτοοργανώθηκαν και απαίτησαν μια διαφορετική πολιτική πραγματικότητα. Οι συνελεύσεις σε πλατείες, με κομβική αυτή του Συντάγματος, αποτέλεσαν εργαστήρια δημοκρατίας, όπου πολίτες συμμετείχαν ισότιμα στη λήψη αποφάσεων. Αυτή η εμπειρία απέδειξε ότι η πολιτική δεν ανήκει στους επαγγελματίες πολιτικούς, αλλά μπορεί να είναι μια συλλογική και συμμετοχική διαδικασία.

Ωστόσο, το κίνημα απέτυχε να διαμορφώσει μια συνεκτική στρατηγική και να διατηρήσει τη δυναμική του μακροπρόθεσμα. Οι κομματικοί μηχανισμοί και κυρίως ο ανύπαρκτος έως τότε ΣΥΡΙΖΑ, εκμεταλλεύτηκαν την κοινωνική αγανάκτηση και εν τέλει απορρόφησαν το μεγαλύτερο μέρος της πολιτικής δυναμικής. Επιπλέον, χωρίς θεσμοθετημένες εναλλακτικές μορφές εξουσίας, το σύστημα κατάφερε να αφομοιώσει και να εξουδετερώσει την πολιτική πρόκληση των πλατειών. Το κύριο μάθημα είναι ότι η πραγματική δημοκρατία, η άμεση,  απαιτεί δομές που να επιβιώνουν στο χρόνο και να μπορούν να ασκήσουν πραγματική πολιτική πίεση και διακυβέρνηση. Για να μην επαναληφθούν τα λάθη του 2011, απαιτείται πιο στοχευμένη οργάνωση και μεγαλύτερη αντοχή απέναντι στις πιέσεις του συστήματος.

3. Πώς προχωράμε λοιπόν;

Αντί να περιμένουμε την πτώση της κυβέρνησης, μπορούμε να δράσουμε ενεργά για να ανοίξουμε δρόμους προς τη δημοκρατία, εκμεταλλευόμενοι τις συνθήκες που πιθανώς θα προκύψουν μετά τις διαδηλώσεις. Επιγραμματικά αναφέρουμε κάποιες ιδέες.

• Οργάνωση τοπικών συνελεύσεων με σαφή πολιτικά αιτήματα: Αντί για απλές διαμαρτυρίες, οι συνελεύσεις πρέπει να αποκτήσουν θεσμική βαρύτητα, με στόχο την αποκέντρωση της εξουσίας και την αυτοδιαχείριση συγκεκριμένων ζητημάτων, όπως η κοινωνική αλληλεγγύη, η οικονομική συνεργατικότητα και ο τοπικός έλεγχος των πόρων.
• Δημιουργία δικτύων αλληλεγγύης και αυτοδιαχείρισης: Η αποδυνάμωση του κράτους και η αναξιοπιστία των κυβερνητικών μηχανισμών κάνουν αναγκαία την αυτοοργάνωση της κοινωνίας. Συνεταιρισμοί, εναλλακτικές οικονομικές δομές και αλληλέγγυες πρωτοβουλίες μπορούν να λειτουργήσουν ως κύτταρα μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας.
• Δημόσια ανυπακοή και κλιμάκωση της πολιτικής πίεσης: Οι διαδηλώσεις μπορούν να οδηγήσουν στην αμφισβήτηση της νομιμοποίησης της κυβέρνησης. Η διαρκής πολιτική πίεση μέσω απεργιών, αποκλεισμών, και εναλλακτικών μορφών πολιτικής οργάνωσης μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για πραγματική αλλαγή.
• Οικοδόμηση θεσμών λαϊκής κυριαρχίας: Στο ενδεχόμενο πολιτικής κρίσης, οι λαϊκές συνελεύσεις μπορούν να λειτουργήσουν ως πραγματικά κέντρα λήψης αποφάσεων, πιέζοντας για έναν νέο τύπο πολιτικής διακυβέρνησης, βασισμένο στη συμμετοχή και τις αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες.

Συμπέρασμα

Η πτώση μιας κυβέρνησης από μόνη της δεν σημαίνει τίποτα, αν δεν υπάρχει κοινωνική οργάνωση και δομές που θα εξασφαλίσουν ότι η εξουσία δεν θα περάσει απλώς στα χέρια μιας άλλης ελίτ. Οι εμπειρίες του παρελθόντος μας δείχνουν ότι χωρίς δομές αντίστασης και εναλλακτικές λύσεις, η δυσαρέσκεια καταλήγει να ανακυκλώνεται μέσα στο ίδιο πολιτικό σύστημα. Είναι κρίσιμο να μην χαθεί ξανά η πολιτική δυναμική των μαζικών κινητοποιήσεων. Οι συνελεύσεις, τα δίκτυα αλληλεγγύης και η πολιτική δράση στην καθημερινότητα μπορούν να θέσουν τα θεμέλια για έναν νέο τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας. Οι διαδηλώσεις της 28ης Φεβρουαρίου μπορούν να είναι η αρχή, αλλά η συνέχεια είναι φυσικά στα χέρια μας.

—

Δείτε ακόμα: 

Το έγκλημα στα Τέμπη και η προοπτική της αλλαγής

Πολιτική ανυπακοή και το πρόταγμα της Άμεσης Δημοκρατίας

Άμεση Δημοκρατία: Εξερευνώντας τις ιδέες του Κορνήλιου Καστοριάδη

Το άρθρο Και αν πέσει η κυβέρνηση Μητσοτάκη; Τι θα κάνουμε; εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.

Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ κοινωνικής μεταβολής και κινημάτων, θεωρούμε σκόπιμο να επισκεφτούμε το θεωρητικό υπόβαθρο πίσω από τις συνιστώσες. Όσον αφορά στα κοινωνικά κινήματα, ο Raschke, δηλώνει ρητά, ότι αυτά επιδιώκουν την κοινωνική μεταβολή μέσα από εξωθεσμικές μορφές δράσης και οργάνωσης ως κινητοποιημένα συλλογικά υποκείμενα με συλλογική συνείδηση (Καβουλάκος, 2018). Οι Della Porta & Diani (2010), προσθέτουν ότι τα κινήματα αποτελούν κοινωνικές διαδικασίες, οι οποίες κινητοποιούν τους δρώντες σε συλλογικές δράσεις, έναντι προσδιορισμένων αντιπάλων. Οι δρώντες αυτοί συνδέονται με δίκτυα και μοιράζονται μια συλλογική ταυτότητα. Ο Neveu (2010) από τη μεριά του, βλέπει επίσης στα κινήματα τη διεκδίκηση μέσω της συλλογικής δράσης (με τις όποιες προβληματικές υπάρχουν κατά τον συγγραφέα γύρω από τον όρο), αλλά και την πολιτική διάσταση στην εκδήλωση διαμαρτυρίας εναντίον του αντίπαλου μέρους. Τέλος ο Tilly, σημειώνει τις διεκδικήσεις προς τις αρχές, τη σημασία της συλλογικής δράσης, αλλά και των συλλογικών αποδείξεων αξιοσύνης, ενότητας, πολυάριθμου και αφοσίωσης (Καβουλάκος & Γριτζάς, 2015). Κοινός παρονομαστής λοιπόν διαφαίνεται η σχέση μεταξύ συλλογικής ταυτότητας και συλλογικής δράσης.

Σύμφωνα με το λειτουργιστικό μοντέλο ανάλυσης της συλλογικής συμπεριφοράς, μια μια επιτυχημένη κοινωνία έχει μια σταθερή κοινωνική δομή, στην οποία διαφορετικοί θεσμοί εκτελούν μοναδικές λειτουργίες που συμβάλλουν στη διατήρηση του συνόλου – με τον ίδιο τρόπο που τα διαφορετικά όργανα του σώματος εκτελούν διαφορετικές λειτουργίες για να διατηρήσουν έναν άνθρωπο υγιή. Σε μια επιτυχημένη κοινωνία, για παράδειγμα η ζωή είναι οργανωμένη έτσι ώστε η οικογένεια να έχει τον ρόλο της κοινωνικοποίησης και της κάλυψης των συναισθηματικών και βιολογικών αναγκών των παιδιών, το σχολείο έχει την αρμοδιότητα να τα διδάξει ευρύτερες γνώσεις και δεξιότητες της ζωής και οι χώροι εργασίας είναι εκεί που συμβάλλουμε όλοι στην οικονομία.

Το λειτουργιστικό μοντέλο σύντομα κρίθηκε ανεπαρκές και αποτυχημένο στην ανάλυση της συλλογικής συμπεριφοράς και με αυτή την αφορμή διαμορφώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στις ΗΠΑ, η Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων. Μια προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία, τα κινήματα πρέπει να αναλυθούν στο πλαίσιο της κοινωνίας της αφθονίας, ως μηχανισμοί της πολιτικής αγοράς (Ψημίτης, 2011). Η προσέγγιση επικεντρώνεται, με κοινωνιολογικές μεταβλητές, στα κινήματα καθαυτά και όχι στις ανισορροπίες που παράγει το σύστημα. Υποστηρίζει ότι η επιτυχία τους έχει άμεση εξάρτηση τόσο από τους διαθέσιμους πόρους (άυλους και υλικούς) όσο και από την ικανότητα χρήσης τους. Οι δρώντες ως ορθολογικά υποκείμενα, σχηματίζουν επιδιώξεις και έχουν συμφέροντα (Σερντεδάκις, 2006), τα οποία πηγάζουν ακριβώς από την επιθυμία τους για δίκαιη κατανομή των πόρων. Προκειμένου να επιτύχουν τις επιδιώξεις τους, διαμορφώνουν ένα συλλογικό πράττειν, το οποίο σύμφωνα με τον Tilly (2004), μπορεί να εξηγηθεί από την αλληλεγγύη και το βαθμό οργάνωσης των κινημάτων.

Παράλληλα, την ίδια περίοδο στην Ευρώπη, εμφανίζονται οι θεωρίες για τα Νέα Κοινωνικά Κινήματα, που ήρθαν ως απόρροια του Μάη του ’68. Η θεωρία αναπτύσσεται ως απάντηση στην μαρξική παράδοση που βλέπει τα κινήματα ως αποτέλεσμα της ταξικής σύγκρουσης, λόγω των ανισοτήτων που παράγει ο οικονομισμός του φιλελεύθερου καπιταλισμού. (Ψημίτης, 2011). Τα ΝΚΚ και οι θεωρητικοί τους (Melucci, Habermas, Touraine, Offe), δεν βλέπουν την κινηματική δράση ως έκφραση δομικών ταξικών συνθηκών, αντίθετα αμφισβητούν όλες τις διαστάσεις της καταπίεσης στο κοινωνικό, το πολιτικό και το οικονομικό (Ψημίτης, 2011). Εξεγείρονται ενάντια στην πατριαρχία, στην αυθεντία, στον ρατσισμό, στον πόλεμο κλπ., αμφισβητώντας τόσο τον φιλελεύθερο καπιταλισμό, όσο και τα γραφειοκρατικά καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ως μια σύνθεση αντίστασης και δημιουργίας, αναπτύσσουν μια ποικιλία ριζοσπαστικών μη-βίαιων δράσεων, που περιλαμβάνει από καταλήψεις στέγης μέχρι κέντρα κακοποιημένων γυναικών, οδηγώντας έτσι στη διαμόρφωση ενός πολυποίκιλου χώρου εναλλακτικών εγχειρημάτων (Καβουλάκος & Γριτζάς, 2015). Παρατηρείται επιπλέον, η προσπάθεια κατασκευής νοήματος στην καθημερινότητα, μέσα από νέα πολιτιστικά προτάγματα, με την έμφαση να δίνεται στη δημιουργία εναλλακτικών συλλογικών ταυτοτήτων, οι οποίες ενδιαφέρονται για αυτοδιαχείριση και αυτονομία. Ο τρόπος να επιτευχθούν αυτά, είναι η δημιουργία πολιτικής που θα διεκδικήσει θεσμικές αλλαγές. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1978), περιγράφει χαρακτηριστικά το επαναστατικό πρόταγμα, σαν την ιδέα μιας κοινωνίας αυτόνομης, δηλαδή αυτοδιευθυνόμενης και αυτοθεσμιζόμενης.

Κλείνοντας, με μια συνεκτική διάθεση μεταξύ των θεωριών, συμπεραίνουμε ότι τα κινήματα είναι ταυτόχρονα εκφάνσεις αλλά και φορείς για την κοινωνική μεταβολή. Δεν είναι απλώς εργαλεία διεκδίκησης μέσω διαμαρτυρίας. Πολύ παραπάνω, αποτελούν χώρους μέσα στους οποίους τα κινητοποιημένα υποκείμενα επανανοηματοδοτούν την κοινωνική ζωή και τους εαυτούς τους και αναζητούν αξίες όπως η ηθική, η αλληλεγγύη, ο συνεργατισμός, η χειραφέτηση κ.ο.κ. Στο πλαίσιο αυτό και ερχόμενοι στο σήμερα, οι προεικονιστικές πολιτικές στα κινήματα, δεν ξεχωρίζουν τα μέσα από τους σκοπούς, αντίθετα οικοδομούν σε μικροκλίμακα την πραγμάτωση της αλλαγής στο εδώ και στο τώρα,  με τη δράση και το αποτέλεσμα να είναι αξεχώριστα μεταξύ τους (Ψημίτης, 2017). Τέτοια παραδείγματα αποτελούν οι αναρχικές ομάδες, το κίνημα αυτοδιαχείρισης κατειλημμένων εργοστασίων (π.χ. ΒΙΟΜΕ), τα εγχειρήματα Κοινωνικής & Αλληλέγγυας Οικονομίας κλπ. Εγχειρήματα δηλαδή που με τις αρχές, τις αξίες, τις διαδικασίες, τις πρακτικές και τη συνολική τους ταυτότητα και δράση πράττουν τα ίδια την κοινωνική μεταβολή που επιθυμούν.

Βιβλιογραφία

Della Porta, D. & Diani, M. (2010). Κοινωνικά Κινήματα: Μια εισαγωγή. Αθήνα: Κριτική.

Καβουλάκος, Κ.-Ι. (2018). Ο ορισμός των κοινωνικών κινημάτων με βάση τον Joachim Raschke.

Καβουλάκος, Κ. I., & Γριτζάς, Γ. (2015). Εναλλακτικοί Οικονομικοί και Πολιτικοί Χώροι. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών- Κάλλιππος.

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Αθήνα: Κέδρος.

Neveu, E. (2010). Κοινωνιολογία των κοινωνικών κινημάτων και ιστορίες κινημάτων από το Μεσαίωνα μέχρι σήμερα. Αθήνα: Σαββάλας.

Σερντεδάκις, Ν. (2006). Η θεωρία για τα κοινωνικά κινήματα και τη συλλογική δράση. Η συμβολή του Στέλιου Αλεξανδρόπουλου. Social Cohesion and Development, 1(2), 95-103.

Tilly, C. (2004). Social Movements. London: Paradigm Publishers.

Ψημίτης, Μ. (2011). Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα. Αθήνα: Εκδόσεις Διάδραση.

Ψημίτης, Μ. (2017). Κοινωνικά κινήματα στην καθημερινή ζωή. Αθήνα: Εκδόσεις Τζιόλα.

 

Το άρθρο Κοινωνικά Κινήματα & Κοινωνική Μεταβολή εμφανίστηκε πρώτα στο Ηλίας Σεκέρης | Ιστολόγιο.