Delulu νεοφιλελευθερισμός – Αυταπάτες & συνέπειες

Δεν είναι καινούργιο να πει κανείς ότι ο νεοφιλελευθερισμός – το ιδεολογικό πλαίσιο δηλαδή που στηρίζεται στις αρχές της ελεύθερης αγοράς, στην αυτορρύθμιση και στην ιδιωτικοποίηση κάθε διάστασης της ζωής – έχει καταστεί ηγεμονικός στον παγκόσμιο οικονομικό και πολιτικό λόγο. Οι υποστηρικτές του ευαγγελίζονται ότι οι πολιτικές τους προωθούν την οικονομική αποτελεσματικότητα και σταθερότητα, την ανάπτυξη, την καινοτομία και την ατομική ελευθερία, άρα κατά συνέπεια την κοινωνική σταθερότητα, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και την γενικευμένη ευμάρεια. Ωστόσο, σε αυτό το άρθρο, θα εκφράσουμε κάποιες ανησυχίες για την παραληρηματική φύση του νεοφιλελευθερισμού και των υποστηρικτών του και θα αναδείξουμε τις δυσμενείς επιπτώσεις του στην κοινωνία, στο περιβάλλον και στη δημοκρατία, κόντρα στα όσα η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία ισχυρίζεται.

Υποθέσεις και αυταπάτες

Ο νεοφιλελευθερισμός ως ιδεολογία στηρίζεται σε πολλές αυθαίρετες βασικές υποθέσεις που συμβάλλουν στον παραληρηματικό χαρακτήρα του.

Πρώτη βασική υπόθεση είναι ότι οι αγορές είναι εγγενώς αποτελεσματικές και αυτορρυθμιζόμενες, καθοδηγούμενες από κάποια υπερβατική νομοτέλεια προς τα βέλτιστα οικονομικά αποτελέσματα. Η υπόθεση αυτή, που συχνά αναφέρεται ως το «αόρατο χέρι της αγοράς», προέρχεται από τις κλασικές οικονομικές θεωρίες, που διατυπώθηκαν κυρίως από τον Adam Smith στο έργο του The Wealth of Nations του 1776. Ο Smith υποστήριξε εκεί ότι τα άτομα που επιδιώκουν το προσωπικό τους συμφέρον σε ανταγωνιστικές αγορές θα προωθούσαν ακούσια τη γενική ευημερία όλης της κοινωνίας σαν αυτή να καθοδηγούνταν από ένα αόρατο χέρι.

Ωστόσο, αυτή η υπόθεση παραβλέπει αρκετούς βασικούς παράγοντες που οδηγούν σε αποτυχίες της αγοράς και επιδείνωση των κοινωνικών ανισοτήτων. Μια θεμελιώδης κριτική είναι η παρουσία των ασυμμετριών ισχύος εντός των αγορών. Στην πραγματικότητα, οι αγορές δεν χαρακτηρίζονται ποτέ από τέλειο ανταγωνισμό, αλλά από διάφορους βαθμούς ισχύος, όπου ορισμένοι παράγοντες ασκούν δυσανάλογη επιρροή στη δυναμική της αγοράς. Αυτές οι ασυμμετρίες ισχύος μπορεί να εκδηλωθούν με διάφορες μορφές, όπως μονοπώλια, ολιγοπώλια ή μονοπωλιακό ανταγωνισμό, όπου οι κυρίαρχες επιχειρήσεις μπορούν να χειραγωγήσουν τις τιμές και να καταπνίξουν τον ανταγωνισμό σε βάρος των καταναλωτών και των μικρότερων ανταγωνιστών. Κατά συνέπεια, τα αποτελέσματα της αγοράς αποκλίνουν σημαντικά από το θεωρητικό ιδεώδες της αποτελεσματικότητας και φυσικά δεν ευθυγραμμίζονται με το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον, αλλά με τα συμφέροντα των λίγων και ισχυρών.

Δεύτερον, ο νεοφιλελευθερισμός προωθεί την ιδέα του Homo Economicus, δηλαδή του «Οικονομικού Ανθρώπου», θεωρώντας τα υποκείμενα ως λογικούς παράγοντες που υποκινούνται αποκλειστικά από το προσωπικό συμφέρον (Foucault, 2008). Ωστόσο, αυτή η αναγωγική άποψη παραβλέπει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και παραμελεί παράγοντες όπως οι κοινωνικές σχέσεις, η ενσυναίσθηση, η αλληλεγγύη και ο αλτρουισμός (De Angelis, 2017).

Ο μεγάλος Αυστρο-Ούγγρος στοχαστής Karl Polanyi, στο βασικό του έργο «Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός» το οποίο εκδόθηκε το 1944, ασκεί μια ισχυρή κριτική στην έννοια του Homo Economicus και στην εμπορευματοποίηση των κοινωνικών σχέσεων στον καπιταλισμό. Ο Polanyi (1944) υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν καθοδηγείται αποκλειστικά από στενά προσωπικά συμφέροντα, αλλά διαμορφώνεται από κοινωνικούς κανόνες, αξίες και θεσμούς. Εισάγει την έννοια της «ενθήκευσης της οικονομίας», υποδηλώνοντας ότι οι οικονομικές δραστηριότητες εντάσσονται πάντοτε σε ευρύτερα κοινωνικά και πολιτιστικά πλαίσια, αντί να υπάρχουν ως ανεξάρτητες ουδέτερες σχέσεις. Σύμφωνα με τον Polanyi, οι αγορές είναι ενθηκευμένες (embedded) σε κοινωνικές δομές και διέπονται από μη οικονομικά κίνητρα όπως η αμοιβαιότητα, η αλληλεγγύη και η εμπιστοσύνη.

Σε αντίθεση με το μοντέλο Homo Economicus, ο Polanyi τονίζει τη σημασία των κοινωνικών σχέσεων, των κοινοτικών δεσμών και των ηθικών αξιών στη διαμόρφωση της οικονομικής συμπεριφοράς. Υποστηρίζει μια πιο ολιστική προσέγγιση στα οικονομικά, η οποία αναγνωρίζει την πολυδιάστατη φύση των ανθρώπινων κινήτρων και προάγει την ευημερία τόσο των ατόμων όσο και των κοινοτήτων. Αυτή η κριτική υπογραμμίζει τους περιορισμούς της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και την ανάγκη για εναλλακτικά οικονομικά παραδείγματα που δίνουν προτεραιότητα στην ανθρώπινη άνθηση και τη συλλογική ευημερία έναντι των στενών παραληρηματικών εννοιών του ατομικού συμφέροντος και της αποτελεσματικότητας της αγοράς.

Τρίτον, ο νεοφιλελευθερισμός δίνει προτεραιότητα στην οικονομική ανάπτυξη και το ΑΕΠ ως μέτρα προόδου, εξισώνοντας την ευημερία με τον υλικό πλούτο (Klein, 2010). Η έμφαση αυτή πηγάζει από την βασική του πίστη στην αποτελεσματικότητα των ελεύθερων αγορών και στη σημασία της ατομικής ελευθερίας και επιλογής. Αυτή η σημασία της οικονομικής ανάπτυξης συχνά δικαιολογείται με το σκεπτικό ότι οδηγεί σε αυξημένη ευημερία, δημιουργία θέσεων εργασίας και συνολική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Η πραγματικότητα όμως δείχνει ότι, η αδιάκοπη επιδίωξη της οικονομικής ανάπτυξης ως μέτρο προόδου αποτυγχάνει να συλλάβει σημαντικές πτυχές της ανθρώπινης ευημερίας, όπως η υγεία, η εκπαίδευση και η συνολική ποιότητα ζωής. Ενώ η αύξηση του ΑΕΠ μπορεί να αυξήσει τον υλικό πλούτο όσον αφορά τα παραγόμενα αγαθά και υπηρεσίες, δεν μεταφράζεται απαραίτητα σε βελτιώσεις στην ανθρώπινη ευημερία ή ευτυχία. Στην πραγματικότητα, ακόμα και νεοφιλελεύθερες μελέτες θεωρούν πια υπερβολικά τονισμένο μέτρο το ΑΕΠ και μάλιστα δείχνουν ότι πέρα ​​από ένα ορισμένο όριο, περαιτέρω αυξήσεις σε αυτό έχουν μειωμένες αποδόσεις όσον αφορά την ευημερία καθώς συμβάλλουν σε κοινωνικές και περιβαλλοντικές βλάβες (Stiglitz, Sen, & Fitoussi, 2009).

Οι επιβλαβείς συνέπειες

Όπως λοιπόν αναφέρθηκε παραπάνω, αυτή η μονοδιάστατη οικονομιστική θεώρηση του νεοφιλελευθερισμού παραβλέπει τις ευρύτερες πολιτικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις της ευημερίας και διαιωνίζει μια σειρά από επιβλαβείς συνέπειες όπως:

Α) Οικολογική Καταστροφή:

Η λογική της ατελείωτης συσσώρευσης και εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων έχει οδηγήσει σε εκτεταμένη περιβαλλοντική υποβάθμιση, συμπεριλαμβανομένης της αποψίλωσης των δασών, της ρύπανσης και της κλιματικής αλλαγής (Harvey, 2007). Οι βιομηχανίες εμπλέκονται σε εξορυκτικές πρακτικές και ρύπανση χωρίς να υπολογίζονται επαρκώς οι μακροπρόθεσμες συνέπειες στα οικοσυστήματα και τη βιοποικιλότητα. Αυτή η επιδίωξη ανάπτυξης με κάθε κόστος συμβάλλει στην κλιματική αλλαγή, στην απώλεια οικοτόπων και στην εξάντληση των φυσικών πόρων, υπονομεύοντας τα οικολογικά θεμέλια από τα οποία εξαρτώνται οι ανθρώπινες κοινωνίες (Klein, 2010).

Παρά τα αυξανόμενα στοιχεία της οικολογικής κρίσης, ο νεοφιλελευθερισμός παραμένει σταθερός στην πεποίθησή του ότι οι μηχανισμοί της αγοράς μπορούν να λύσουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα μέσω της τεχνολογικής καινοτομίας (Klein, 2010). Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση αγνοεί τις βαθύτερες αιτίες της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, δηλαδή τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τα πρότυπα κατανάλωσης. Η παραληρηματική πίστη του νεοφιλελευθερισμού στις λύσεις της αγοράς τον τυφλώνει στην επείγουσα ανάγκη για συστημική αλλαγή και μετασχηματιστική δράση για την αντιμετώπιση της οικολογικής κρίσης (Bookchin, 2016).

Β) Κοινωνικές ανισότητες και ποιότητα ζωής:

Μια από τις πιο κραυγαλέες αυταπάτες του νεοφιλελευθερισμού, με τρομερές συνέπειες στην κοινωνία, είναι η αποτυχία του να αντιμετωπίσει – αφού αντίθετα επιδεινώνει – την κοινωνικοοικονομική ανισότητα. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές, όπως οι φορολογικές περικοπές για τους πλούσιους και τα μέτρα λιτότητας, έχουν διευρύνει το χάσμα μεταξύ των πλουσίων και των φτωχών, συγκεντρώνοντας τον πλούτο και την εξουσία στα χέρια λίγων. Αυτή η όξυνση της ανισότητας υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, επιτείνει την κοινωνική αναταραχή και διαιωνίζει κύκλους φτώχειας και αποκλεισμού (Chomsky, 2000).

Επιπλέον, η έμφαση στον ατομικισμό και τον κοινωνικού Δαρβινισμού τύπου ανταγωνισμό διαβρώνει τη συλλογική αλληλεγγύη και τους δεσμούς της κοινότητας. Δίνοντας προτεραιότητα στις αξίες της αγοράς έναντι των κοινωνικών αξιών, ο νεοφιλελευθερισμός καλλιεργεί μια κουλτούρα καταναλωτισμού και αποξένωσης, οδηγώντας στην κατάρρευση των κοινωνικών δικτύων και της εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης μεταξύ των ατόμων (Chomsky, 2000).

 

Γ) Διάβρωση της δημοκρατίας

Τέλος, ο νεοφιλελευθερισμός όχι μόνο υπονομεύει τα θεμέλια της δημοκρατικής διακυβέρνησης, αλλά επίσης αποτελεί βασική απειλή για την ίδια την ουσία της δημοκρατίας. Δίνοντας προτεραιότητα στα συμφέροντα των εταιρειών και των οικονομικών ελίτ έναντι των αναγκών και των επιθυμιών του λαού, ο νεοφιλελευθερισμός ανατρέπει τη δημοκρατική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, υποβιβάζοντας τους πολίτες σε απλούς θεατές των ζωών τους.

Ο Καστοριάδης (1978) τόνισε τη σημασία της αυτονομίας και της αυτοδιαχείρισης στις δημοκρατικές κοινωνίες, όπου οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση των αποφάσεων που επηρεάζουν τη ζωή τους. Ωστόσο, υπό τον νεοφιλελευθερισμό, όχι μόνο δεν έχουμε αυτονομία και αυτοδιαχείριση, αλλά ένα παραπάνω και σε συνδυασμό με τα κατά το πλείστον κοινοβουλευτικά δυτικά πολιτεύματα, οι στενές σχέσεις μεταξύ κυβέρνησης και κεφαλαίου διαβρώνουν την αυτονομία των έτσι κι αλλιώς αλλοτριωμένων θεσμών, επιτρέποντας στα εταιρικά συμφέροντα να διεισδύουν και να επηρεάζουν τις διαδικασίες χάραξης πολιτικής.

Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε ότι εδραιώνοντας την εξουσία στα χέρια των εταιρειών, υπονομεύεται και η δημόσια λογοδοσία. Αντί να υπηρετούν το κοινό καλό, οι κυβερνητικοί θεσμοί γίνονται υπηρέτες των ιδιωτικών συμφερόντων, δίνοντας προτεραιότητα στο κέρδος της οικονομικής ελίτ έναντι της δημόσιας ευημερίας. Αυτή η δυναμική όχι μόνο στρεβλώνει τη δημοκρατική λήψη αποφάσεων, αλλά επίσης διαιωνίζει ένα σύστημα διακυβέρνησης όπου τα συμφέροντα των λίγων υπερτερούν των αναγκών των πολλών. Η αληθινή δημοκρατία απαιτεί την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη διαμόρφωση του συλλογικού πεπρωμένου της κοινωνίας, απαλλαγμένη από την αδικαιολόγητη επιρροή της εταιρικής εξουσίας και των ιδιωτικών συμφερόντων.

 Συμπέρασμα

Συμπερασματικά, ενώ ο φιλελευθερισμός υπόσχεται οικονομική αποτελεσματικότητα, ανάπτυξη, κοινωνική σταθερότητα, άνοδο του βιοτικού επιπέδου, ατομικά δικαιώματα κλπ., στην πραγματικότητα έχει αποτύχει παταγωδώς διότι αυταπατάται και οι αυταπάτες του αυτές είναι έκδηλες τόσο στις λανθασμένες υποθέσεις του, όσο και στις επιζήμιες επιπτώσεις του στην ανισότητα, την περιβαλλοντική υποβάθμιση και τη διάβρωση των δημοκρατικών αρχών.

Για αυτούς τους λόγους θεωρούμε ότι έχουμε να αναμετρηθούμε με μια παραληρηματική ιδεολογία, έναν delulu νεοφιλελευθερισμό (για να χρησιμοποιήσουμε την διαδικτυακή γλώσσα) καθώς ως πλαίσιο κρίνεται αφαιρετικό, αφελές, φαντασιόπληκτο και με τεράστια απόσταση από την πραγματικότητα.

Και καθώς δεν είναι λύση η αυταπάτη, η εναπόθεση της ελπίδας στους άλλους και η θετική ενέργεια (sorry, delulu is not the solulu), για να ξεπεράσουμε τις εγγενείς αυταπάτες του νεοφιλελευθερισμού και να οικοδομήσουμε μια πιο δίκαιη και βιώσιμη κοινωνία, είναι επιτακτική ανάγκη αφενός να αμφισβητήσουμε την ηγεμονία του και αφετέρου να προωθήσουμε εναλλακτικά οράματα πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης μέσω της κινητοποιημένης συλλογικής δράσης για ρητή θεσμική αλλαγή.

 

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας.

Bookchin, M. (2016). Η οικολογία της ελευθερίας: Η ανάδυση και διάλυση της ιεραρχίας.

Chomsky, N. (2000). Κέρδος και πολίτης: Νεοφιλελευθερισμός και παγκόσμια τάξη.

De Angelis, M. (2017). Omnia sunt communia: On the commons and the transformation to postcapitalism.

Foucault, M. (2012). Η γέννηση της βιοπολιτικής.

Harvey, D. (2007). Νεοφιλελευθερισμός. Ιστορία και παρόν. 

Klein, N. (2010). Το δόγμα του σοκ.

Polanyi, K. (1944). The Great Transformation.

Stiglitz, J. E., Sen, A., & Fitoussi, J. P. (2009). Report by the commission on the measurement of economic performance and social progress.