Το κοινωνικό συμβόλαιο της ψηφιακής εποχής

Το κοινωνικό συμβόλαιο του Ρουσσώ

Στο κλασικό έργο του Ζαν – Ζακ Ρουσσώ, Το Κοινωνικό Συμβόλαιο (Du contrat social ou Principes du droit politique), το οποίο δημοσιεύτηκε το 1762, ο Ελβετός στοχαστής θέτει ένα θεμελιώδες πλαίσιο για τη σύγχρονη πολιτική σκέψη. Στο έργο αυτό ο συγγραφέας αναπτύσσει τη δική του θεωρία αναφορικά με τον καλύτερο και δικαιότερο τρόπο θέσμισης μιας πολιτικής κοινότητας, προκειμένου να αποφευχθούν τα προβλήματα της εμπορικής κοινωνίας. Ο Ρουσσώ υποστηρίζει ότι η νόμιμη πολιτική εξουσία προκύπτει από ένα κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο πρέπει να συμφωνηθεί, να τηρηθεί και να προασπιστεί από όλους τους πολίτες, ώστε να επιτευχθούν συλλογικά οφέλη.

Τα βασικά στοιχεία του Κοινωνικού Συμβολαίου είναι τα εξής:

• Η Γενική Βούληση: Κεντρική θέση στη θεωρία του Ρουσσώ έχει η έννοια της «γενικής βούλησης», η οποία αντιπροσωπεύει το συλλογικό συμφέρον του λαού. Σύμφωνα με τον Ρουσσώ, η γενική βούληση δεν είναι απλώς το άθροισμα των ατομικών επιθυμιών αλλά, περισσότερο από αυτό, είναι το κοινό καλό που υπερβαίνει τα ατομικά συμφέροντα. Οι νόμοι και οι πολιτικές πρέπει να αντικατοπτρίζουν αυτή τη γενική βούληση ώστε να διασφαλίζεται η εξυπηρέτηση του γενικού κοινωνικού συμφέροντος.
• Η Κυριαρχία: Ο Ρουσσώ υποστηρίζει ότι η πραγματική κυριαρχία ανήκει στον λαό. Ο λαός, ως συλλογικότητα, κατέχει την απόλυτη εξουσία και αυτή η κυριαρχία είναι αναφαίρετη και αδιαίρετη. Οποιαδήποτε κυβέρνηση ή ηγεμόνας είναι απλώς εκπρόσωπος της λαϊκής βούλησης και πρέπει να ενεργεί σύμφωνα με αυτήν.
• Η Ελευθερία και η Ισότητα: Ο Ρουσσώ πιστεύει ότι η σύναψη ενός κοινωνικού συμβολαίου επιτρέπει στα άτομα να επιτύχουν την αληθινή ελευθερία και ισότητα. Συμφωνώντας με το κοινωνικό συμβόλαιο, τα υποκείμενα αποκτούν πολιτική ελευθερία και νομική ισότητα, σε αντίθεση με τη φυσική ελευθερία και ανισότητα που υπάρχουν στη φυσική κατάσταση. Αυτή η πολιτική ελευθερία επιτυγχάνεται μέσω της τήρησης των νόμων που τα ίδια τα άτομα ορίζουν για τον εαυτό τους στο Κοινωνικό Συμβόλαιο, ως μέρος της γενικής βούλησης.
• Η Νόμιμη Εξουσία: Ο Ρουσσώ υποστηρίζει ότι η νόμιμη πολιτική εξουσία μπορεί να προκύψει μόνο από το κοινωνικό συμβόλαιο. Η εξουσία που δεν απορρέει από τη συλλογική σύμβαση του λαού δεν είναι θεμιτή. Αυτό σημαίνει ότι κάθε μορφή διακυβέρνησης πρέπει να βασίζεται στη συναίνεση των διοικούμενων και πρέπει να λειτουργεί σύμφωνα με τη γενική βούληση.
• Η Άμεση Δημοκρατία: Ο Ρουσσώ υποστηρίζει την άμεση δημοκρατία, όπου οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά στην πολιτική διαδικασία. Στέκεται με δυσπιστία απέναντι στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία – την οποία αρκετά χρόνια αργότερα ο Καστοριάδης (2010) θα χαρακτηρίσει φιλελεύθερη ολιγαρχία, αφαιρώντας της τη δημοκρατική διάσταση – φοβούμενος ότι μπορεί να οδηγήσει στην απόσπαση των κυβερνώντων από τη βούληση του λαού. Στην ιδανική κοινωνία του Ρουσσώ, οι πολίτες συγκεντρώνονται για να λάβουν αποφάσεις συλλογικά, διασφαλίζοντας ότι οι νόμοι αντικατοπτρίζουν άμεσα τη γενική βούληση.
• Η Ανισότητα: Ο Ρουσσώ στέκεται επίσης κριτικά στις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες που προκύπτουν στην κοινωνία. Πιστεύει ότι το κοινωνικό συμβόλαιο πρέπει να στοχεύει στη μείωση αυτών των ανισοτήτων και στην προώθηση μιας πιο δίκαιης κατανομής των πόρων και των ευκαιριών. Αυτό είναι απαραίτητο για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και τη διασφάλιση ότι η γενική βούληση είναι πραγματικά αντιπροσωπευτική όλων των μελών της κοινωνίας.

Τελικά, το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» του Ρουσσώ παρουσιάζει ένα όραμα μιας πολιτικής κοινότητας όπου τα άτομα ενώνονται κάτω από μια συλλογική σύμβαση για να επιτύχουν την ελευθερία, την ισότητα και το κοινό καλό μέσω της ενεργού συμμετοχής και της τήρησης της γενικής βούλησης. Υποστηρίζει δε, ότι η αληθινή ελευθερία βρίσκεται στην υπακοή σε έναν νόμο που ορίζει κανείς στον εαυτό του, ευθυγραμμίζοντας έτσι τα προσωπικά και συλλογικά συμφέροντα. Έτσι, το κοινωνικό συμβόλαιο δεν είναι απλώς μια συμφωνία μεταξύ των ατόμων για τη δημιουργία μιας κυβέρνησης, αλλά μια δέσμευση για συλλογική αυτοδιοίκηση. Ο κυρίαρχος, σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι ένας μονάρχης ή μια άρχουσα ελίτ αλλά ο ίδιος ο λαός, που ενεργεί συλλογικά μέσω της άμεσης δημοκρατίας. Κάθε πολίτης συμμετέχει άμεσα στη διαμόρφωση νόμων και των πολιτικών, διασφαλίζοντας ότι η διακυβέρνηση είναι έκφραση της γενικής βούλησης (Ρουσσώ, 1762/1986).

Το κοινωνικό συμβόλαιο στην ψηφιακή εποχή

Στη σημερινή, ψηφιακή εποχή, οι αρχές που περιγράφονται από τον Ρουσσώ στο Κοινωνικό Συμβόλαιο,  μπορούν να ξαναδιαβαστούν με τις νέες δυνατότητες, αλλά και τις νέες προκλήσεις που επιφέρει η τεχνολογία. Οι ψηφιακές πλατφόρμες έχουν τη δυνατότητα να μεταμορφώσουν τους τρόπους με τους οποίους ασκούμε την άμεση δημοκρατία, καθιστώντας το όραμα του Ρουσσώ πιο εφικτό αλλά ταυτόχρονα πιο περίπλοκο. Ας δούμε επιγραμματικά κάποιες διευκολύνσεις και κάποια σημεία που χρήζουν προσοχής:

Α. Διευκόλυνση της Δημοκρατίας

Ενισχυμένη Συμμετοχή

Οι ψηφιακές πλατφόρμες μπορούν να ενισχύσουν σημαντικά τη συμμετοχή των πολιτών διευκολύνοντας τη συμμετοχή τους στην πολιτική διαδικασία. Τα διαδικτυακά συστήματα ψηφοφορίας και τα φόρουμ για δημόσια διαβούλευση μπορούν να μειώσουν τα εμπόδια στη συμμετοχή, επιτρέποντας σε ένα ευρύτερο τμήμα του πληθυσμού να συμβάλει στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων (Gil de Zúñiga, Jung, & Valenzuela, 2012). Με τον τρόπο αυτόν επιτρέπεται η συνεχής αλληλεπίδραση μεταξύ της κυβέρνησης και των πολιτών, δημιουργώντας ένα πιο αφοσιωμένο και ενημερωμένο πολιτικό σώμα.

Διαφάνεια και υπευθυνότητα

Η ψηφιακή εποχή μπορεί επίσης να προωθήσει μεγαλύτερη διαφάνεια στη διακυβέρνηση. Η τεχνολογία Blockchain, για παράδειγμα, η οποία αποτελεί μια εξαιρετική λύση για την ασφάλεια, την επαλήθευση και την κοινή χρήση δεδομένων σε ένα αποκεντρωμένο δίκτυο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη διεξαγωγή ασφαλών ψηφισμάτων και ενεργειών διακυβέρνησης, διασφαλίζοντας ότι οι διαδικασίες είναι ανοιχτές σε έλεγχο και μειώνοντας τον κίνδυνο διαφθοράς (Zyskind, Nathan, & Pentland, 2015). Ωστόσο, υπάρχουν προκλήσεις, όπως η κατανάλωση ενέργειας, η οποία πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη και να αντιμετωπιστεί προκειμένου να έχουμε την πλήρη αξιοποίηση αυτής της τεχνολογίας. Σε κάθε περίπτωση όμως, αυτό το επίπεδο διαφάνειας είναι ζωτικής σημασίας για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης στους δημοκρατικούς θεσμούς και τη διασφάλιση ότι η γενική βούληση εκπροσωπείται με ακρίβεια.

Ταχύτητα και αποτελεσματικότητα

Οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων μπορούν να επιταχυνθούν με τα ψηφιακά μέσα. Οι προτάσεις μπορούν να διαδοθούν γρήγορα, οι συζητήσεις μπορούν να γίνουν σε πραγματικό χρόνο και οι ψήφοι μπορούν να μετρηθούν αμέσως, κάνοντας τους μηχανισμούς της άμεσης δημοκρατίας να ανταποκρίνονται περισσότερο στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας (Bimber, 1999). Αυτή η αυξημένη αποτελεσματικότητα μπορεί φυσικά να οδηγήσει σε πιο έγκαιρες πολιτικές αποφάσεις.

Β. Παρεμπόδιση της  Δημοκρατίας

Ψηφιακό Χάσμα

Δεν έχουν όλοι ίση πρόσβαση στις ψηφιακές τεχνολογίες. Το ψηφιακό χάσμα στην πρόσβαση και την επάρκεια στην τεχνολογία με βάση την κοινωνικοοικονομική κατάσταση, τη γεωγραφία, αλλά και την ηλικία και άλλους παράγοντες μπορεί να αποκλείσει σημαντικά τμήματα του πληθυσμού από τη συμμετοχή σε ψηφιακές δημοκρατικές διαδικασίες. Αυτή η ψηφιακή ανισότητα υπονομεύει βεβαίως τη συμπερίληψη και την άρση των ανισοτήτων που οραματίστηκε ο Ρουσσώ και την οποία πρεσβεύει το πολίτευμα της Άμεσης Δημοκρατίας. Οι προσπάθειες να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα θα πρέπει να επιταχυνθούν ώστε να διασφαλιστεί ότι η ψηφιακή δημοκρατία θα μειώσει και δεν θα επιδεινώσει τελικά τις ήδη υπάρχουσες – τεράστιες – ανισότητες.

Παραπληροφόρηση και χειραγώγηση

Ζούμε στην εποχή του πληθωρισμού της πληροφορίας. Το ψηφιακό τοπίο είναι γεμάτο με παραπληροφόρηση, fake news και λευκό θόρυβο. Η ραγδαία ψηφιοποίηση της ζωής ενέχει κινδύνους υποδούλωσης μέσω της διαστρέβλωσης της γενικής βούλησης με τη διάδοση ψευδών πληροφοριών και την πόλωση της κοινής γνώμης (Τάσης, 2019). Οι χειριστικοί φορείς μπορούν να εκμεταλλευτούν τις ψηφιακές πλατφόρμες για να επηρεάσουν τις δημόσιες αποφάσεις με τρόπους που δεν αντικατοπτρίζουν το πραγματικό συλλογικό συμφέρον, αποτελώντας σημαντική απειλή για την ακεραιότητα της δημοκρατίας.

Προβλήματα απορρήτου και ασφάλειας

Οι πρωτοβουλίες για τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας στην άσκηση της δημοκρατίας, πρέπει να αντιμετωπίσουν επίσης τα ζητήματα ιδιωτικότητας και ασφάλειας δεδομένων. Η πιθανότητα παρακολούθησης και παραβίασης δεδομένων μπορεί να αποτρέψει τους πολίτες από το να συμμετέχουν ελεύθερα και ανοιχτά σε ψηφιακές δημοκρατικές διαδικασίες. Η χρήση ισχυρών μέτρων ασφαλείας και η προστασία του απορρήτου των χρηστών καθίσταται έτσι ζωτικής σημασίας για την προώθηση ενός ασφαλούς και αξιόπιστου ψηφιακού δημοκρατικού περιβάλλοντος.

Η ουσία της συζήτησης

Ενώ οι ψηφιακές πλατφόρμες μπορούν να διευκολύνουν τη συμμετοχή, η ουσιαστική συζήτηση παραμένει μια πρόκληση. Το βάθος και η ποιότητα των συζητήσεων που οραματίστηκε ο Ρουσσώ είναι δύσκολο να επιτευχθεί σε διαδικτυακά περιβάλλοντα όπου ο λόγος μπορεί να είναι κατακερματισμένος, επιπόλαιος και επιφανειακός. Η θέσμιση ψηφιακών χώρων οι οποίοι θα ενθαρρύνουν τον στοχαστικό διάλογο με σεβασμό, είναι απαραίτητη για την υλοποίηση της διαβουλευτικής πτυχής της άμεσης δημοκρατίας.

Συμπέρασμα

Η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου του Ρουσσώ μας παρέχει ένα θεμελιώδες πλαίσιο για την κατανόηση των δυνατοτήτων και των προκλήσεων της χρήσης της ψηφιακής τεχνολογίας στην άσκηση του πολιτεύματος της άμεσης δημοκρατίας. Για τη δημιουργία δηλαδή ενός κοινωνικού συμβολαίου στην ψηφιακή εποχή. Ενώ οι ψηφιακές πλατφόρμες δύνανται να λειτουργήσουν επικουρικά στην υλοποίηση κάποιων πτυχών του οράματος του Ρουσσώ, ενισχύοντας τη συμμετοχή, τη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα, παρουσιάζουν επίσης σημαντικές προκλήσεις. Η διασφάλιση της συμπεριληπτικότητας και της ισότιμης πρόσβασης, η προστασία από την παραπληροφόρηση και η διασφάλιση του απορρήτου, είναι ζωτικής σημασίας για μια δημοκρατία που αντανακλά πραγματικά τη γενική βούληση.

Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι παρόλο που τα μέσα εμπλουτίζονται και βελτιώνουν κάποια πράγματα, όσον αφορά στις διαδικασίες και μόνο, ο σκοπός και το ζητούμενο είναι πάντοτε η ίδια η ουσία της συζήτησης και το τι κάνουμε προκειμένου να κινηθούμε προς μια κατεύθυνση χειραφέτησης της κοινωνίας. Η βασική αρχή της δημοκρατίας πραγματοποιείται μονάχα όταν η κοινωνία έχει τη δυνατότητα του πράττειν και αυτό γίνεται μέσα από τους θεσμούς που προκύπτουν μέσω της ρητής και διαυγασμένης συλλογικής αυτοθέσμισης (Καστοριάδης, 2000).

 

Βιβλιογραφία

Καστοριάδης, Κ. (2000). Η άνοδος της ασημαντότητας.

Καστοριάδης, Κ. (2010). Ακυβέρνητη κοινωνία. Συνεντεύξεις και συζητήσεις 1974 – 1997.

Ρουσσώ, Z.Z. (1986). Το κοινωνικό συμβόλαιο.

Τάσης, Θ. (2019). Ψηφιακός ανθρωπισμός. Εικονιστικό υποκείμενο και τεχνητή νοημοσύνη.

Bimber, B. (1999). The Internet and Citizen Communication With Government: Does the Medium Matter? Ανακτήθηκε από: https://rahmawati.umy.ac.id/wp-content/uploads/2021/10/TOPIK-4-internet-dan-komunikasi-pemerintahan-upload.pdf

Gil de Zúñiga, H., Jung, N., & Valenzuela, S. (2012). Social media use for news and individuals’ social capital, civic engagement and political participation. Journal of Computer-Mediated Communication, 17(3), 319-336. https://doi.org/10.1111/j.1083-6101.2012.01574.x

Graham, T., & Wright, S. (2015). Vote online? Policy proposals for overcoming the turnout and participation problems with internet voting. Journal of Information Technology & Politics, 12(2), 113-131. https://doi.org/10.1080/19331681.2015.1018975

Zyskind, G., Nathan, O., & Pentland, A. (2015). Decentralizing privacy: Using blockchain to protect personal data. https://doi.org/10.1109/SPW.2015.27