Πατριαρχία και η λογική της κυριαρχίας

Το πρόσφατο σοκαριστικό περιστατικό της δολοφονίας της 36χρονης Ράνιας στο Ηράκλειο (18/12/2024), αποκαλύπτει, για μια ακόμη φορά, τις δυναμικές της εξουσίας και της έμφυλης βίας που διαπερνούν τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. Το γεγονός ότι ο δράστης, όπως ο ίδιος παραδέχτηκε, παρέσυρε σκόπιμα τη γυναίκα με το αυτοκίνητό του, δεν είναι μεμονωμένο έγκλημα και δεν πρέπει να ιδωθεί ως τέτοιο. Ούτε φυσικά είναι ένα έγκλημα το οποίο μπορεί να το εξετάσει κανείς μονάχα υπό το πρίσμα της ψυχιατρικής του σκοπιάς, είτε υφίσταται, είτε όχι τέτοια διάσταση. Αντίθετα, το έγκλημα αποτελεί αντανάκλαση της βαθύτερης λογικής της κυριαρχίας η οποία διαπερνά τις κοινωνικές σχέσεις. Μια τέτοια ανάλυση μας οδηγεί να δούμε ριζικά το περιστατικό όχι ως μια μεμονωμένη «παρεκτροπή», αλλά ως έκφραση μιας πατριαρχικής τάξης που έχει ριζώσει στις φαντασιακές σημασίες της κοινωνίας.

Η πατριαρχία ως φαντασιακή σημασία

Οι κοινωνίες συγκροτούνται μέσα από πλέγματα φαντασιακών σημασιών τα οποία διαμορφώνουν την αντίληψη της πραγματικότητας. Εκκινούμε από εδώ, για να τονίσουμε ότι η λογική της κυριαρχίας δεν είναι απλώς μια «δομή» ή ένα «σύστημα εξουσίας», αλλά μια φαντασιακή σημασία που διατρέχει τις κοινωνικές σχέσεις, προσδίδοντας συγκεκριμένο νόημα και κατεύθυνση στις πράξεις των ατόμων. Στο πλαίσιο της πατριαρχίας, η λογική αυτή εκφράζεται μέσα από την αντίληψη της γυναίκας ως αντικειμένου ελέγχου και ιδιοκτησίας. Ο άνδρας, εμποτισμένος με την ψευδαίσθηση της κυριαρχίας, αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως το κυρίαρχο υποκείμενο που δικαιούται να επιβάλλει τη βούλησή του πάνω στη γυναίκα.

Το περιστατικό στο Ηράκλειο αποτυπώνει με τον πιο βίαιο τρόπο αυτήν τη λογική. Η ίδια η πράξη της εκ προθέσεως παράσυρσης με το αυτοκίνητο, θα ήταν το λιγότερο αφελές, αν όχι «σκιώδες» ως προς τον σκοπό, να ερμηνευθεί εκτός του πλαισίου της κυριαρχικής φαντασίωσης. Εδώ, στην πιο ακραία εφαρμογή της πατριαρχικής βίας, ο δράστης δεν επιχειρεί απλώς να επιβληθεί στη γυναίκα — την δολοφονεί, ακριβώς επειδή δεν την αναγνωρίζει ως αυτόνομο υποκείμενο, αλλά ως αντικείμενο που μπορεί να το καταστρέψει κατά βούληση. Η πατριαρχική βία, ωστόσο, δεν περιορίζεται στις «ακραίες» περιπτώσεις. Καθημερινές πρακτικές όπως ο έλεγχος και η επιβολή εξουσίας στις διαπροσωπικές – και όχι μόνο – σχέσεις,  (καθώς μπορεί κανείς να την ανιχνεύσει και στις σχέσεις υποκειμένου – αντικειμένου, όπως στο παράδειγμα της φύσης), είναι εκφάνσεις της ίδιας λογικής. Αυτή η λογική όμως δεν θα μπορούσε, με τη σειρά της, να αναπαραχθεί χωρίς τη βαθιά εσωτερίκευση των πατριαρχικών φαντασιακών σημασιών από την ίδια την κοινωνία. Το κοινωνικό φαντασιακό, είναι διαποτισμένο από τη γενικότερη λογική της κυριαρχίας.

Η κυριαρχία αυτή, ως κοινωνική σημασία, δημιουργεί την ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας του ατόμου πάνω στο άλλο. Στην περίπτωση της πατριαρχίας, η ψευδαίσθηση αποκρυσταλλώνεται στον έμφυλο διαχωρισμό, όπου ο άνδρας ορίζεται ως κυρίαρχος και η γυναίκα ως υποτελής. Δεν πρόκειται δηλαδή απλώς μονάχα για μια ιεραρχική δομή εξουσίας, αλλά για μια στρεβλή φαντασιακή σύλληψη της σχέσης μεταξύ των φύλων.

Γυναικοκτονία ή Μη;

Η έννοια της γυναικοκτονίας εισήχθη – και σωστά – στον δημόσιο διάλογο για να αποδώσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στις δολοφονίες γυναικών, όταν αυτές διαπράττονται λόγω της αντίληψης του φύλου τους ως υποτελές, ή κατώτερο, ή απλώς ως τέτοιο. Στην περίπτωση της Ράνιας, το ζήτημα αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ο δράστης, του οποίου το ψυχιατρικό προφίλ είναι υπό διερεύνηση, υποστηρίζει ότι δεν γνώριζε πως το θύμα ήταν γυναίκα και ότι θεώρησε πως επρόκειτο για άνδρα. Αυτό το επιχείρημα, αν είναι αληθές, εγείρει ερωτήματα για το αν το περιστατικό εντάσσεται τόσο νομικά, όσο και κοινωνιολογικά στην κατηγορία της γυναικοκτονίας.

Αν, ωστόσο, εξετάσουμε βαθύτερα το ζήτημα, το φύλο του θύματος καθίσταται λιγότερο σημαντικό από τη βαθύτερη πατριαρχική λογική της κυριαρχίας που διέπει την πράξη του δράστη. Η πρόθεσή του να ασκήσει έλεγχο, να επιβληθεί πάνω σε ένα άλλο άτομο και εν τέλει να το δολοφονήσει, συνάδει με τις δομές που επιβάλλει η πατριαρχία, ακόμη και αν το θύμα δεν ταυτοποιήθηκε άμεσα ως γυναίκα από τον θύτη. Ως εκ τούτου, η πράξη μπορεί να θεωρηθεί ενταγμένη σε ένα πλαίσιο έμφυλης βίας, διότι η λογική της εξουσίας που διέπει την πατριαρχία δεν εξαρτάται αποκλειστικά από την αναγνώριση του φύλου του θύματος, αλλά από την έμφυλη κατασκευή του ίδιου του δράστη.

Η πατριαρχία, ως σύστημα εξουσίας, δεν περιορίζεται απλώς στη σχέση άνδρα – γυναίκας, αλλά επεκτείνεται σε μια γενικότερη λογική επιβολής και ελέγχου. Και ισχυριζόμαστε πως η έμφυλη βία δεν προϋποθέτει την ταυτοποίηση του θύματος ως γυναίκας, καθώς η ίδια η πράξη εδράζεται σε έναν έμφυλο κώδικα εξουσίας ο οποίος καθορίζει τις πρακτικές του δράστη. Ο δράστης, ως φορέας αυτής της πατριαρχικής λογικής, επιδιώκει να επιβληθεί και να ασκήσει έλεγχο, ενσωματώνοντας πρότυπα «ανδρισμού» που συνδέονται με τη βία και την κυριαρχία. Έτσι, η πράξη της βίας αποκτά έμφυλη διάσταση, όχι μονάχα λόγω του φύλου του θύματος, αλλά και λόγω της εσωτερικευμένης λογικής της κυριαρχίας που ενσαρκώνει ο δράστης.

Με δυο λόγια, η περίπτωση της Ράνιας δεν είναι μεμονωμένη. Είναι ενδεικτική μιας κοινωνίας που συνεχίζει να διέπεται από τη φαντασιακή σημασία της κυριαρχίας. Είτε χαρακτηριστεί γυναικοκτονία είτε όχι, η πράξη του δράστη εγγράφεται σε ένα πλαίσιο έμφυλης βίας∙ σε ένα πατριαρχικό πλαίσιο, στο οποίο η λογική της κυριαρχίας παίζει καθοριστικό ρόλο. Η υπέρβαση αυτής της λογικής απαιτεί πολλά πράγματα. Απαιτεί την επανεξέταση των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών και τη ριζική αλλαγή του ανθρωπολογικού τύπου που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες. Πάγια θέση μας είναι ότι κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί μονάχα μέσα από μια βαθιά, ριζική αναμόρφωση του συλλογικού φαντασιακού, το οποίο επηρεάζει και διαμορφώνει τις κοινωνικές αντιλήψεις και τις σχέσεις εξουσίας.

Η υπέρβαση της κυριαρχίας, η απελευθέρωση από την πατριαρχική λογική, προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή της κοινωνίας στην αναδημιουργία του εαυτού της. Μόνο αν καταφέρουμε να διαρρήξουμε τις βαθιά ριζωμένες αξίες που αναπαράγουν την ανισότητα και την καταπίεση, θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε μια κοινωνία που δεν θα λειτουργεί βάσει της κυριαρχίας, αλλά της αλληλοσεβασμού, της ελευθερίας και της ισότητας. Αυτή η διαδικασία απαιτεί τη συνεχιζόμενη αμφισβήτηση και ανατροπή των κοινωνικών συμβολισμών και του τρόπου που αυτά αναπαράγονται καθημερινά στην πράξη.

 

Δείτε ακόμα: Για τις 8 του Μάρτη: Ο άντρας είναι το κεφάλι, η γυναίκα ο λαιμός