Δημόσιος χώρος στην πόλη & Κοινά

Ο δημόσιος χώρος στις πόλεις αποτελεί πηγή ζωής για τις αστικές κοινότητες, χρησιμεύοντας ως σημείο συγκέντρωσης, κοινωνικοποίησης και συλλογικής δημιουργίας. Στην πραγματικότητα, η έννοια αστικός δημόσιος χώρος ή δημόσιος χώρος στην πόλη, αναφέρεται σε περιοχές ή μέρη εντός του αστικού ιστού, τα οποία είναι ανοιχτά και προσβάσιμα σε όλα τα μέλη της κοινότητας, ανεξάρτητα από την κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση, την ηλικία, τη φυλή, το φύλο ή άλλα χαρακτηριστικά. Αυτοί οι χώροι συνήθως εναπόκεινται σε κρατικό ιδιοκτησιακό καθεστώς και έχουν σχεδιαστεί για να εξυπηρετούν τις ανάγκες και τα συμφέροντα του ευρύτερου κοινού.

Ωστόσο, οι συμβατικές προσεγγίσεις της αστικής ανάπτυξης, όχι μόνο υστερούν στο να διασφαλίσουν ότι οι χώροι αυτοί παραμένουν προσβάσιμοι και ουσιαστικοί για τους πολίτες, απεναντίας – εντός του κυρίαρχου νεοφιλελεύθερου φαντασιακού – προκρίνονται οι συνεχείς και ολοένα και περισσότερες περιφράξεις τους και ο αποκλεισμός της κοινωνίας από αυτούς. Αυτό είναι φυσικά καταστροφικό για την κοινωνία και τη συνοχή της, καθώς όπως αναφέραμε παραπάνω, ο δημόσιος χώρος διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ζωή μιας κοινότητας.

Πιο συγκεκριμένα τα δημόσια πάρκα και οι χώροι πρασίνου, συμβάλλουν για παράδειγμα στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα μιας πόλης, παρέχοντας περιοχές για δέντρα και βλάστηση, βελτιώνοντας έτσι την ποιότητα του αέρα και μετριάζοντας το φαινόμενο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης μέσα στην πόλη. Επιπλέον, πέρα από την οικολογική τους διάσταση, οι δημόσιοι χώροι προάγουν την πολιτική έκφραση και συμμετοχή, αφού είναι ιστορικά τόποι πολιτικών συγκεντρώσεων, διαμαρτυριών και διαδηλώσεων. Διαδραματίζουν έτσι ζωτικό ρόλο στην υποστήριξη των δημοκρατικών αξιών παρέχοντας ένα πλαίσιο ελευθερίας του λόγου και ειρηνικής συνάθροισης. Είναι λοιπόν σημαντικό, ο δημόσιος χώρος να επανοικειοποιηθεί από την κοινωνία, καθώς αποτελεί όχι μόνο απαραίτητο στοιχείο της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, αλλά και θεμελιώδη προϋπόθεση για πολιτικό μετασχηματισμό και εκδημοκρατισμό της υπάρχουσας κοινωνικής θέσμισης. Σε αυτό το πλαίσιο τα Κοινά, διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο, ενισχύοντας την ουσιαστική συμμετοχή των υποκειμένων.
Ακολουθούν μερικά συνοπτικά παραδείγματα αστικών κοινών και το πώς αυτά μπορούν να συμβάλλουν στην επανάκτηση των πόλεων:

1. Κοινοτικοί κήποι: Αστικοί χώροι, όπου οι κάτοικοι καλλιεργούν συλλογικά. Αυτοί οι χώροι όχι μόνο παρέχουν φρέσκα προϊόντα στην κοινωνία, αλλά χρησιμεύουν επίσης ως κόμβοι κοινωνικής αλληλεπίδρασης, εκπαίδευσης και βελτίωσης της γειτονιάς.
2. Πάρκα και χώροι πρασίνου: Απαραίτητα αστικά κοινά, αφού παρέχουν ευκαιρίες αναψυχής, προάγουν τη σωματική και ψυχική ευεξία και βελτιώνουν τη συνολική ποιότητα ζωής στις πόλεις. Συμβάλλουν στην ανάκτηση των πόλεων προσφέροντας μια φυσική απόδραση από την αστική φασαρία, δημιουργώντας μια αίσθηση κοινότητας και μειώνοντας την ατμοσφαιρική ρύπανση.
3. Αυτοοργανωμένοι πολιτιστικοί χώροι: Αυτοί οι χώροι, συχνά υπό τη μορφή καταλήψεων αχρησιμοποίητων δημόσιων κτηρίων, φιλοξενούν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, από συναντήσεις και εργαστήρια έως πολιτιστικές εκδηλώσεις. Λειτουργούν ως χώροι χωρίς αποκλεισμούς και συμβάλλουν στην ανάκτηση των πόλεων με την ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών, την ενδυνάμωση των κατοίκων και την προώθηση της πολιτικής συμμετοχής.
4. Συνεταιριστικές κατοικίες: Αστικά κοινά όπου οι κάτοικοι κατέχουν συλλογικά και διαχειρίζονται τους χώρους διαβίωσής τους. Αυτές οι πρωτοβουλίες προωθούν οικονομικά προσιτή στέγαση, βιώσιμες πρακτικές διαβίωσης και προάγουν ένα ισχυρό αίσθημα ιδιοκτησίας της κοινότητας, ενισχύοντας βιώσιμες και δεμένες γειτονιές.

Στην προσπάθεια επανοικειοποίησης του δημόσιου χώρου, η προσέγγιση των Κοινών, προάγει τη μετάβαση του από δημόσιο σε κοινό χώρο. Η μετάβαση αυτή συχνά περιλαμβάνει μια αλλαγή στον τρόπο σύλληψης, διαχείρισης και χρήσης ενός χώρου.  Ακολουθεί μια σύντομη εξερεύνηση των δύο εννοιών:

Δημόσιος χώρος:

Όπως αναφέρεται παραπάνω, ο δημόσιος χώρος είναι ένας χώρος που είναι ανοιχτός και προσβάσιμος σε όλα τα μέλη της κοινωνίας και συνήθως ανήκει ή διαχειρίζεται από μια κρατική οντότητα ή έναν άλλο δημόσιο φορέα.
Χαρακτηριστικά του είναι:

• Ανοικτή πρόσβαση: Οποιοσδήποτε μπορεί να εισέλθει και να χρησιμοποιήσει τον χώρο χωρίς διακρίσεις.
• Δημόσιο καθεστώς ιδιοκτησίας: Οι δημόσιοι χώροι συνήθως ανήκουν και διατηρούνται από κρατικές αρχές.
• Περιορισμένοι κανονισμοί: Ενώ υπάρχουν κανόνες και κανονισμοί που διέπουν τη χρήση τους, οι δημόσιοι χώροι έχουν γενικά ένα ευρύ φάσμα χρήσεων και δεν ελέγχονται από συγκεκριμένες ομάδες ή άτομα.

Κοινός χώρος:

Ένας κοινός χώρος είναι επίσης ανοιχτός και προσβάσιμος στην κοινότητα, αλλά συνεπάγεται έναν πιο ενεργό και συμμετοχικό ρόλο για τα μέλη της κοινότητας στη διαχείριση και τη λήψη αποφάσεων.

Χαρακτηριστικά του είναι:

• Συμμετοχή της κοινότητας: Οι κοινοί χώροι περιλαμβάνουν συλλογική λήψη αποφάσεων από την κοινότητα σχετικά με το σχεδιασμό, τη χρήση και τη συντήρησή τους.
• Συλλογικό ιδιοκτησιακό καθεστώς: Διατηρούνται και ελέγχονται από συνελεύσεις της κοινότητας. Τα μέλη της κοινότητας αναλαμβάνουν την ευθύνη για τη συντήρηση, τον προγραμματισμό και τη διαχείριση του χώρου.
• Διαφορετικές χρήσεις: Οι κοινόχρηστοι χώροι ενδέχεται να ενθαρρύνουν ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, αντανακλώντας τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες της κοινότητας.

Η μετάβαση από έναν δημόσιο σε έναν κοινό χώρο συνεπάγεται δηλαδή μεγαλύτερο βαθμό δέσμευσης της κοινότητας, σχετικά με την ιδιοκτησία και τον έλεγχο του χώρου.  Προάγει την αυτοδιάθεση και την αναγνώριση ότι οι δημόσιοι χώροι μπορούν να είναι δυναμικοί, χωρίς αποκλεισμούς και να αντανακλούν τα διαφορετικά συμφέροντα και τις αξίες των κοινοτήτων που εξυπηρετούν. Μια τέτοια αλλαγή μπορεί να προσφέρει σε πολλαπλές διαστάσεις της κοινωνικής ζωής.

Για παράδειγμα:

• Ενδυνάμωση της Κοινότητας: Οι κοινότητες αναζητούν περισσότερο έλεγχο στα τοπικά τους περιβάλλοντα ώστε να μπορούν να τα προσαρμόζουν στις συγκεκριμένες ανάγκες και προτιμήσεις τους.
• Place-making: Η έννοια του “place-making” δίνει έμφαση στη συμμετοχή της κοινότητας στη διαμόρφωση και την αναζωογόνηση των δημόσιων χώρων, ώστε αυτοί να γίνουν πιο ζωντανοί και να αντανακλούν την τοπική κουλτούρα.
• Βιωσιμότητα: Η μετάβαση σε κοινούς χώρους μπορεί να προωθήσει βιώσιμες πρακτικές, καθώς οι κοινότητες αναλαμβάνουν την ευθύνη για τη διατήρηση τους. “Αναγκάζονται” έτσι να επινοήσουν νέους τρόπους διακυβέρνησης τους, λαμβάνοντας υπόψη την περιβαλλοντική ευημερία.
• Κοινωνική συνοχή: Οι κοινοί χώροι καλλιεργούν την αίσθηση του ανήκειν και την κοινωνική συνοχή σε μια κοινότητα, καθώς τα μέλη συνεργάζονται για να βελτιώσουν και να αξιοποιήσουν τον χώρο.
• Καινοτομία και δημιουργικότητα: Έχει παρατηρηθεί ότι οι κοινότητες εισάγουν καινοτόμες και δημιουργικές χρήσεις για τους κοινούς χώρους, όπως για παράδειγμα αναπτύσσοντας κοινοτικούς κήπους ή δομές που φιλοξενούν τέχνη και πολιτιστικές εκδηλώσεις.
• Ευθυγράμμιση με τις τοπικές ανάγκες: Οι κοινόχρηστοι χώροι  ανταποκρίνονται καλύτερα στις ειδικές ανάγκες και επιθυμίες της κοινότητας, αφού η ίδια η κοινότητα έχει την ευθύνη της χρήσης και λειτουργίας τους.

Συμπερασματικά, οι δημόσιοι χώροι είναι ζωτικής σημασίας για την ευημερία των κοινοτήτων, αφού προάγουν τη συμπερίληψη, την κοινωνική αλληλεπίδραση και τον πολιτιστικό εμπλουτισμό, ενώ συμβάλλουν σε υψηλότερη ποιότητα ζωής και την αίσθηση του ανήκειν στους κατοίκους. Σε αυτό το πλαίσιο τα αστικά κοινά είναι απαραίτητα στην προσπάθεια ανάκτησης των πόλεων μέσω της προώθησης της κοινοτικής ευημερίας, της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και της ανάπτυξης κοινωνικής συνοχής. Ενδυναμώνουν τους πολίτες να συμμετέχουν ενεργά στη διαχείριση και τη χρήση των κοινών αυτών πόρων, δημιουργώντας τελικά συμμετοχικά, βιώσιμα και ανθεκτικά αστικά περιβάλλοντα.