Δημοκρατία & τεχνητή νοημοσύνη

Στη εποχή της καλπάζουσας τεχνολογικής προόδου, η διαφαινόμενη κυριαρχία της τεχνητής νοημοσύνης (AI) μας παραπέμπει σε ένα σταυροδρόμι βαθιάς αλλαγής. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν χρειάζεται να είναι απλώς άλλο ένα καπιταλιστικό εργαλείο χειραγώγησης, ελέγχου και εξουσίας – αντίθετα μπορεί να παίξει τον ρόλο ενός πιθανού καταλύτη για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Οι οραματικές ιδέες στοχαστών όπως ο Murray Bookchin, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο George Caffentzis και ο David Bollier συγκλίνουν για να φωτίσουν το δρόμο προς μια νέα προοπτική. Αυτό το άρθρο ξεκινά την εξερεύνηση μιας ριζοσπαστικής ιδέας: η Τεχνητή Νοημοσύνη ως Κοινό.  Ένα επαναστατικό παράδειγμα που μας καλεί να αναστοχαστούμε έννοιες όπως η εξουσία, η δημοκρατία, η συνεργασία και η καινοτομία. Καθώς εξετάζουμε τις ιδέες αυτών των στοχαστών, ανακαλύπτουμε ένα όραμα που ξεπερνά τα συμβατικά όρια, προτρέποντάς μας να φανταστούμε ένα μέλλον όπου οι δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης συνυφαίνονται με την  δημοκρατική διακυβέρνηση και τη συλλογική πρόοδο.

Αποκεντρωμένη Οικολογική Δημοκρατία και τεχνητή νοημοσύνη

Στη σφαίρα της επαναστατικής σκέψης, λίγες προσωπικότητες είναι τόσο εξέχουσες όσο ο Murray Bookchin. Ένας οραματιστής του οποίου οι ιδέες για την κοινωνική οικολογία και την οικολογική δημοκρατία έχουν γίνει ακρογωνιαίοι λίθοι για όσους αναζητούν μια βιώσιμη και δημοκρατική μετασχηματιστική κοινωνική προοπτική.  Στην καρδιά του οράματός του βρίσκεται η έννοια της αποκεντρωμένης οικολογικής δημοκρατίας – μια πολυδιάστατη προσέγγιση μεταξύ των ανθρώπινων κοινοτήτων και του περιβάλλοντος στο οποίο κατοικούν.

Επιγραμματικά, οι έννοιες  που πραγματεύεται ο Bookchin (2016) αφορούν:

α) Στην αποκέντρωση της πολιτικής εξουσίας, καθώς υποστηρίζει την κατανομή της εξουσίας λήψης αποφάσεων στις τοπικές κοινωνίες αντί για τη συγκέντρωση της σε μακρινούς και συχνά γραφειοκρατικούς θεσμούς.

β) Στην οικολογική συνείδηση, την οποία συνυφαίνει με τη δημοκρατική διακυβέρνηση, καθώς υποστηρίζει ότι η αληθινή δημοκρατία απαιτεί κατανόηση και αρμονία με το φυσικό περιβάλλον (βλ. Κοινωνική Οικολογία). Σε αυτό το πλαίσιο, οι οικολογικές αρχές καθοδηγούν τη λήψη αποφάσεων, διασφαλίζοντας ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι σε συγχρονισμό με τα ευρύτερα οικοσυστήματα στα οποία κατοικούν.

Στην ουσία, το όραμα του Bookchin υπερβαίνει την απλή πολιτική αποκέντρωση και προτείνει μια ολιστική αναδιοργάνωση της κοινωνίας με βάση τις οικολογικές αρχές και την άμεση δημοκρατία. Αυτή η αποκεντρωμένη οικολογική δημοκρατία επιδιώκει να δημιουργήσει μια αρμονική ισορροπία μεταξύ των ανθρώπινων κοινοτήτων και του περιβάλλοντος, αναγνωρίζοντας την αλληλεξάρτηση της κοινωνικής και της οικολογικής ευημερίας.

Στο πλαίσιο αυτό, η ΑΙ δεν χρειάζεται να υποβιβαστεί σε δευτερεύοντα ρόλο, αλλά μπορεί κάλλιστα να αναδειχτεί ως κεντρική δύναμη στην αναμόρφωση της διακυβέρνησης. Ας φανταστούμε για παράδειγμα έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη, αντί να εδραιώνει την εξουσία, γίνεται ο καταλύτης για την αποκεντρωμένη λήψη αποφάσεων σε κοινοτικό επίπεδο. Πρόκειται για μια τεχνολογική επανάσταση με σκοπό – την ανύψωση της τοπικής αυτονομίας και την προώθηση μιας αρμονικής σχέσης μεταξύ κοινωνίας και φύσης. Η ενσωμάτωση της ΑΙ στον ιστό της αποκεντρωμένης διακυβέρνησης του οράματος του Bookchin, αποτελεί τη βάση αυτού που θα μπορούσε να ονομαστεί τεχνολογικά Κοινά. Αυτό δεν θέτει φυσικά την τεχνητή νοημοσύνη ως απομονωμένο εργαλείο, αλλά αντιθέτως την τοποθετεί ως αναπόσπαστο μέρος των κοινοτικών διαδικασιών λήψης αποφάσεων. Μια ενδεχομενικότητα όπου ο αλγοριθμικός παλμός της ΑΙ συγχρονίζεται με τον παλμό των τοπικών κοινωνιών, ενισχύοντας την ικανότητά τους να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις που ευθυγραμμίζονται με τις οικολογικές αρχές.

Αυτή η επανάσταση δεν σκοπεύει να επιβάλλει μια τεχνολογική ηγεμονία, αντίθετα στοχεύει στο ξεκλείδωμα των δυνατοτήτων για αρμονική συνύπαρξη. Δυνατότητες που αφορούν στη χρήση της ΑΙ για τη βελτιστοποίηση της διαχείρισης των πόρων, τον μετριασμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και την ενδυνάμωση των κοινοτήτων να γίνουν διαχειριστές της ζωής τους. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα κάλεσμα να δημιουργήσουμε ένα μέλλον όπου η τεχνολογία δεν θα διαταράξει, αλλά θα συνεργαστεί στην προσπάθειά μας για οικολογική βιωσιμότητα και αποκεντρωμένη δημοκρατική διακυβέρνηση.

Το ζήτημα της Αυτονομίας και η σφυρηλάτηση μιας νέας αφήγησης για την τεχνητή νοημοσύνη

Οι ιδέες του Κορνήλιου Καστοριάδη, διαδραματίζουν επίσης καταλυτικό ρόλο για μια βαθιά επαναξιολόγηση της σχέσης μας με την τεχνολογία, ιδιαίτερα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης. Στον πυρήνα της φιλοσοφίας του βρίσκεται φυσικά η ιδέα της Αυτονομίας – μια ρητή δήλωση ότι τα άτομα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στη δημιουργία, τον αναστοχασμό και την ανα-δημιουργία των κοινωνικών θεσμών που διέπουν τις ζωές τους. Αυτό το πράγμα δεν αποτελεί μονάχα ένα πολιτικό ιδεώδες αλλά μια θεμελιώδη εγγενή πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης (Καστοριάδης, 1978).

Ο Καστοριάδης εισάγει την έννοια της «Φαντασιακής Θέσμισης», μιας δυναμικής διαδικασίας όπου τα άτομα συμβάλλουν συλλογικά στη διαμόρφωση της δικής τους πραγματικότητας. Σε αντίθεση με τις στατικές κοινωνικές δομές, αυτό το πλαίσιο οραματίζεται την κοινωνία ως μια ρευστή και εξελισσόμενη οντότητα, με ενεργά και συμμετέχοντα υποκείμενα, τα οποία βρίσκονται σε έναν συνεχή μετασχηματιστικό διάλογο. Σε αυτό το δυναμικό τοπίο, η Αυτονομία δεν αποτελεί τον προορισμό, αλλά μάλλον ένα διαρκώς εξελισσόμενο ταξίδι αυτοθέσμισης.

Πώς θα μπορούσε άραγε η τεχνητή νοημοσύνη να αποτελέσει μέρος αυτής της περίπλοκης κατάστασης;

Η Καστοριαδική σκέψη μας αποτρέπει από τον δυστοπικό κίνδυνο του να επιτρέψουμε ως κοινωνία την εγκαθίδρυση μιας ετερονομίας βασισμένης στην ΑΙ ως μια εξωτερική δύναμη που υπαγορεύει τους κανόνες. Αντίθετα οφείλουμε να τη δούμε ως ένα εργαλείο μέσα στη συλλογική ανθρώπινη εργαλειοθήκη. Ένα εργαλείο που, ενώ στερείται – και θα πρέπει να στερείται – αυτόνομης δράσης, έχει τη δυνατότητα να συμβάλει στην διευκόλυνση της καθημερινής ζωής. Σε αυτή την προοπτική, η ΑΙ γίνεται αντανάκλαση της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Ένας καθρέφτης που ενισχύει και προκαλεί την φαντασία της κοινωνίας μας. Αντί να είναι συνδημιουργός, η τεχνητή νοημοσύνη γίνεται ένα εύπλαστο όργανο που διαμορφώνεται από το ανθρώπινο φαντασιακό. Είναι μια τεχνολογική επέκταση της ικανότητάς μας να φανταστούμε και να καινοτομούμε, ικανή να συμβάλει στη συνεχή αφήγηση της κοινωνικής δημιουργίας.

Σε μια κοινωνία όπου η τεχνητή νοημοσύνη είναι συνυφασμένη με τις ανθρώπινες προσπάθειες, όχι ως αυτόνομη οντότητα αλλά ως διευκολυντής της συλλογικής φαντασίας, έχει τη δυνατότητα να γίνει ένα εργαλείο εξερεύνησης, ένας μηχανισμός για την ενίσχυση των γνωστικών μας ικανοτήτων και τη διεύρυνση των οριζόντων αυτού που μπορούμε συλλογικά να οραματιστούμε. Σε αυτή τη συμβιωτική σχέση, η Αυτονομία δεν διακυβεύεται, αλλά αντίθετα εμπλουτίζεται από τις νέες δυνατότητες που ξεδιπλώνονται μέσω της ΑΙ στη σφαίρα της φαντασιακής θέσμισης.

Όταν εφαρμόζονται οι ιδέες του Καστοριάδη για την Αυτονομία, στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης, μας οδηγούν στο να προσεγγίσουμε την τεχνολογία με διαύγεια και επίγνωση. Να αναγνωρίσουμε τις δυνατότητες και τους κινδύνους της ΑΙ ως εργαλείου που μπορεί είτε να ενισχύσει το κοινωνικό φαντασιακό είτε να το αμφισβητήσει. Σε αυτήν την περίπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ της ανθρώπινης δημιουργικότητας και της τεχνολογικής προόδου, ανιχνεύονται τα  σπέρματα μιας μετασχηματιστικής φάσης. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν πρέπει να πάρει τον ρόλο του δημιουργού. Αντίθετα, πρέπει να αποτελέσει μια ανταποκρινόμενη οντότητα, με επικουρική λειτουργία στην ανθρώπινη φαντασία και δημιουργικότητα, οι οποίες είναι πάντοτε αυτές που καθορίζουν τις ιστορίες των κοινωνιών.

Τεχνολογική ενδυνάμωση και καινοτομία χωρίς αποκλεισμούς

Με φόντο έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από διάχυτη οικονομική ανισότητα, ο George Caffentzis – σημαντικός εκπρόσωπος του ρεύματος του αυτόνομου μαρξισμού – μας προκαλεί με τη σειρά του να αντιμετωπίσουμε τις παγιωμένες ανισότητες στην τεχνολογική πρόσβαση και μας βοηθά στο να εισάγουμε τη ριζοσπαστική ιδέα ενός Κοινού τεχνητής νοημοσύνης. Η σκέψη του Caffentzis (2013) μας καλεί να αποδομήσουμε τα εμπόδια προς την ευρεία πρόσβαση στις τεχνολογικές εξελίξεις, τοποθετώντας την τεχνολογία ως καθολικό πανανθρώπινο δικαίωμα. Μας καλεί να οραματιστούμε έναν ισότιμο κόσμο όπου τα οφέλη της τεχνολογικής εξέλιξης δεν περιορίζονται αποκλειστικά στους λίγους προνομιούχους, αλλά μοιράζονται γενναιόδωρα στους πολλούς. Σε αυτό το οραματικό τοπίο, τα Κοινά της τεχνητής νοημοσύνης έχουν τη δυνατότητα να γίνουν δυναμικός καταλύτης για την εξίσωση των όρων του ανταγωνισμού, τη διάνοιξη μονοπατιών για συνεργασία και την παροχή νέων δυνάμεων και δυνατοτήτων για τις περιθωριοποιημένες κοινότητες.

Μιλάμε για έναν κόσμο όπου η τεχνολογία υπερβαίνει τον ρόλο της ως πολυτέλεια και γίνεται ένα εγγενές δικαίωμα προσβάσιμο σε όλους. Πρόκειται δηλαδή για το όραμα μιας περιεκτικής τεχνολογικής ουτοπίας όπου οι καρποί της τεχνητής νοημοσύνης δεν αποθησαυρίζονται από την ελίτ, αλλά διανέμονται δίκαια μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων, καθεμία από τις οποίες έχει την εξουσία να συμμετέχει ενεργά στη συνεχιζόμενη τεχνολογική αφήγηση. Προκειμένου όμως να συμβούν όλα αυτά τα πράγματα, χρειάζεται καταρχάς να διερευνηθούν οι δομικές θεσμικές αλλαγές που απαιτούνται. Και φυσικά χρειάζεται να ξεκινήσουμε ως κοινωνία τις απαραίτητες μετασχηματιστικές διαδικασίες προς την εξάλειψη των συστημικών εμποδίων της τεχνολογικής αυτής ενσωμάτωσης.

Σε αυτό το πλαίσιο Κοινά τεχνητής νοημοσύνης δεν αναδεικνύονται μόνο ως θεραπεία για την οικονομική ανισότητα, αλλά ως ακρογωνιαίος λίθος για την καλλιέργεια της καινοτομίας και της συλλογικής ενδυνάμωσης των περιθωριοποιημένων κοινοτήτων. Δεν αποτελούν απλώς ένα εννοιολογικό ιδεώδες, αλλά πολύ παραπάνω από αυτό, αποτελούν μια μετασχηματιστική δύναμη με εκτεταμένες επιπτώσεις για την κοινωνική ισότητα και τη συνεργασία. Χρησιμεύουν κοντολογίς ως ένα χωνευτήριο για την επώαση καινοτόμων λύσεων, αξιοποιώντας όμως τη συλλογική νοημοσύνη των διαφορετικών κοινοτήτων. Με τον τρόπο αυτό αποκλίνουν από τα συμβατικά παραδείγματα, όπου η καινοτομία συχνά συγκεντρώνεται σε προνομιούχες σφαίρες και αντίθετα γίνονται πηγή δύναμης για τις κοινότητες που ιστορικά βρίσκονται στο περιθώριο της τεχνολογικής προόδου. Μέσω της εκδημοκρατισμένης πρόσβασης σε τεχνολογίες ΑΙ, οι κοινότητες όχι μόνο αποκτούν τα εργαλεία για να αντιμετωπίσουν τις ιδιαίτερες προκλήσεις τους, αλλά επίσης αποκτούν τη δυνατότητα να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της διαμόρφωσης της τροχιάς της τεχνολογίας. Αυτή η αλλαγή παραδείγματος σηματοδοτεί μια απομάκρυνση από το ιεραρχικό και αποκλειστικό μοντέλο καινοτομίας, ωθώντας μας προς ένα μέλλον όπου τα οφέλη της τεχνολογικής προόδου μοιράζονται και το τοπίο της καινοτομίας εμπλουτίζεται από την ποικιλομορφία των φωνών που συμβάλλουν στη συλλογική αφήγηση. Ο εκδημοκρατισμός της τεχνολογίας δεν είναι απλώς ένα ευγενές ιδανικό, αλλά ένα επιτακτικό βήμα προς μια πιο δίκαιη, δημοκρατική και αλληλεπιδρούσα παγκόσμια κοινωνία.

Βασισμένη στα Κοινά Ομότιμη Παραγωγή στην εποχή της AI

Σε ένα αρκετά παρόμοιο πλαίσιο, οι ιδέες ενός άλλου ακτιβιστή και σημαντικού στοχαστή των Κοινών, του David Bollier, μας εισάγουν σε ένα μετασχηματιστικό παράδειγμα όπου τα άτομα δημιουργούν και διαχειρίζονται τους πόρους συνεργατικά. Στο όραμα του Bollier (2016) για την Βασισμένη στα Κοινά Ομότιμη Παραγωγή (ΒΚΟΠ), η AI μεταφράζεται σε μια κοινή προσπάθεια, όπου η συλλογική νοημοσύνη συγκλίνει για να προωθήσει την καινοτομία πέρα από τα συμβατικά όρια. Η σύλληψη των Κοινών τεχνητής νοημοσύνης στο πλαίσιο του Bollier υπερβαίνει τους περιορισμούς της ατομικής ιδιοκτησίας και προσφέρει μια οραματική πορεία προς την ανοιχτή συνεργασία, ανοίγοντας τις πύλες σε ένα ζωντανό οικοσύστημα συνεργατικής νοημοσύνης.

Η ΒΚΟΠ είναι στην πραγματικότητα μια συλλογική προσέγγιση όπου τα άτομα συμμετέχουν ενεργά τόσο στη δημιουργία όσο και στη διαχείριση των κοινών πόρων (Bollier, 2016). Όσον αφορά στην ΑΙ, αυτό σηματοδοτεί μια ρητή απόκλιση από τις συμβατικές δομές του αποκλειστικού ελέγχου της γνώσης και της τεχνολογίας. Αντίθετα, ο Bollier μας προσκαλεί να οραματιστούμε ένα μέλλον όπου η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης είναι μια κοινή προσπάθεια, η οποία ωθείται από την ανοιχτή ανταλλαγή γνώσης και την – χωρίς περιορισμούς –  καινοτομία. Η ΒΚΟΠ, όπως εισήχθη από τον Bollier, λειτουργεί καθ’ αυτόν τον τρόπο με βάση την αρχή της συλλογικής νοημοσύνης. Σηματοδοτεί μια απομάκρυνση από τα ιεραρχικά καπιταλιστικά μοντέλα, δίνοντας έμφαση στην ισότιμη συμμετοχή διαφορετικών φωνών στη δημιουργία και τη διαμόρφωση των τεχνολογιών. Σε αυτό το συνεργατικό οικοσύστημα, τα άτομα συνεισφέρουν όχι ως απομονωμένες οντότητες αλλά ως διασυνδεδεμένοι κόμβοι, αλληλεπιδρώντας συλλογικά με τις προκλήσεις και τις δυνατότητες που παρουσιάζουν οι τεχνολογίες ΑΙ.

Οραματίζεται λοιπόν μια κοινή τεχνητή νοημοσύνη που υπερβαίνει το να είναι μια απλή αποθήκη κοινής γνώσης. Γίνεται ένας ζωντανός και δυναμικός χώρος όπου η συλλογική ανθρώπινη νοημοσύνη συγκλίνει, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου η καινοτομία ανθίζει χωρίς τους περιορισμούς των παραδοσιακών ορίων. Το πλαίσιο του Bollier μας οδηγεί σε ένα μέλλον όπου η ανάπτυξη των τεχνολογιών ΑΙ χαρακτηρίζεται από διαφάνεια, κοινή τεχνογνωσία και συλλογική δέσμευση για την αντιμετώπιση των πιεστικών προκλήσεων της εποχής μας. Ουσιαστικά, η ομότιμη παραγωγή θέτει τις βάσεις για ένα νέο συνεργατικό ήθος όπου η συλλογική νοημοσύνη γίνεται η κινητήρια δύναμη πίσω από την εξέλιξη της τεχνολογίας. Αυτό το μετασχηματιστικό σχέδιο όχι μόνο προκαλεί τα υπάρχοντα παραδείγματα, αλλά ανοίγει επίσης το δρόμο για ένα μέλλον όπου οι απεριόριστες ανθρώπινες δυνατότητες της αξιοποιούνται μέσω της δύναμης της συνεργατικής καινοτομίας. Σε αυτήν την κοινή προσπάθεια, οι προκλήσεις της εποχής μας αντιμετωπίζονται κατά μέτωπο, καθώς η ανθρωπότητα κινητοποιείται συλλογικά για να αντιμετωπίσει τα πολύπλοκα ζητήματα που υπερβαίνουν τις ατομικές ικανότητες.

Επιπλέον, αμφισβητεί την υπάρχουσα δυναμική ισχύος και απαιτεί εκδημοκρατισμό της γνώσης καταργώντας τις ιεραρχίες που παραδοσιακά εμποδίζουν τη συμμετοχή διαφορετικών φωνών στη διαμόρφωση του μέλλοντος της τεχνητής νοημοσύνης. Καταρρίπτοντας τα εμπόδια και ενισχύοντας ένα ήθος συμμετοχικότητας, τα κοινά AI, σύμφωνα με το μοντέλο του Bollier, γίνονται σύμβολο συλλογικής ενδυνάμωσης, όπου τα οφέλη της τεχνολογικής προόδου μοιράζονται δίκαια μεταξύ των συντελεστών.

Σύνθεση: Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως Κοινό

Καθώς συνυφαίνουμε τις φιλοσοφίες της Οικολογικής Δημοκρατίας του Bookchin, της Αυτονομίας του Καστοριάδη, των Αντικαπιταλιστικών Κοινών του Caffentzis και της Βασισμένης στα Κοινά Ομότιμης Παραγωγής του Bollier, ξεδιπλώνεται μπροστά μας μια πολλαπλότητα πιθανοτήτων. Το όραμα της τεχνητής νοημοσύνης ως κοινού πόρου υπερβαίνει τη σφαίρα των ιδεαλιστικών φιλοδοξιών και αναδύεται ως ένα ρεαλιστικό μονοπάτι, που οριοθετεί ένα μέλλον όπου η τεχνολογία γίνεται υπηρέτης του κοινού καλού.

Προχωρώντας πέρα από την απλή θεωρητική συγχώνευση, αισιοδοξούμε αυτή η ανάλυση να γίνει ένα επιτακτικό κάλεσμα για δράση, το οποίο θα προσκαλέσει την κοινωνία να απελευθερωθεί από τους περιορισμούς των παρωχημένων και αποτυχημένων κυρίαρχων παραδειγμάτων. Μια προτροπή να αναγνωρίσουμε το μετασχηματιστικό δυναμικό της τεχνητής νοημοσύνης όταν αυτή διαχειρίζεται ως Κοινό και να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με την τεχνολογία με τρόπο που να δίνει προτεραιότητα στη συλλογική ευημερία.

Στοχεύουμε στην ανάδειξη της δυνατότητας μιας βαθιάς αλλαγής προοπτικής, η οποία μας ωθεί να εξετάσουμε τους τρόπους με τους οποίους το κυρίαρχο παράδειγμα περιορίζει τον εκδημοκρατισμό της καινοτομίας και της γνώσης. Η προοπτική της τεχνητής νοημοσύνης ως κοινός πόρος είναι κατά τη γνώμη μας  μια ουσιαστική επιταγή η οποία μας προκαλεί να αξιολογήσουμε τις κοινωνικές δομές που είτε διευκολύνουν είτε εμποδίζουν αυτόν τον εκδημοκρατισμό. Το ταξίδι προς τα Κοινά της Τεχνητής Νοημοσύνης σηματοδοτεί για εμάς μια συλλογική αφύπνιση – μια αναγνώριση της τεράστιας δύναμης που κατέχει η κοινωνία όταν διατελεί στο σταυροδρόμι της τεχνολογίας με τη δημοκρατία.

Βιβλιογραφία

Bollier, D. (2016). Κοινά, μια σύντομη εισαγωγή. Βριλήσσια Αττικής: Angelus Novus.

Bookchin, M. (2016). Η Οικολογία της Ελευθερίας. Θεσσαλονίκη: Αντιγόνη.

Caffentzis, G. (2013). In letters of blood and fire: Work, machines, and the crisis of capitalism. PM Press.

Καστοριάδης, Κ. (1978). Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Αθήνα: Κέδρος.